ΠΑΝΗΓΥΡΙΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΚΟΣΜΑ 23 - 24 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2018

O ΑΓΙΟΣ ΚΟΣΜΑΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

                                                                                                                                                                         Ἀρχιμ. Χρυσοστόμου Μαϊδώνη
                                                                                                                                                          Πρωτοσυγκέλλου Ἱερᾶς Μητοπόλεως Ἱερισσοῦ
   
​Αὐ­τό ἦ­ταν τό κεν­τρι­κό μή­νυ­μα τοῦ ἑ­ορ­τα­σμοῦ τοῦ Ἁ­γί­ου Κο­σμᾶ τοῦ Αἰ­τω­λοῦ στό ὁ­μώ­νυ­μο Μο­να­στή­ρι του στήν Ἀρ­ναί­α Χαλ­κι­δι­κῆς, πού πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­κε μέ τήν ευ­λο­γί­α καί πα­ρου­σί­α τοῦ Σεβ. Μη­τρο­πο­λί­του μας κ.Θε­ο­κλή­του.
   Ἡ Ἱ­ε­ρά Μη­τρό­πο­λη Ἱ­ε­ρισ­σοῦ καί ἡ κω­μό­πο­λη τῆς Ἀρ­ναί­ας ἔ­χουν τό προ­νό­μιο καί τήν εὐ­λο­γί­α τῆς πα­ρου­σί­ας τοῦ  Ἁ­γί­ου Ἱ­ε­ρο­μάρ­τυ­ρος καί ἰ­σα­πο­στό­λου Κοσ­μᾶ τοῦ  Αἰ­τω­λοῦ.
   Ὁ Ἅ­γιος πέ­ρα­σε ἀ­πό τήν Ἀρ­ναί­α τό 1775 καί δί­δα­ξε. Ἐ­πί πλέ­ον γνώ­ρι­σε τήν προ­στα­σί­α τοῦ Ἁ­γί­ου κα­τά τήν εἰ­σβο­λή τῶν  Βουλ­γά­ρων,  ὅ­ταν ὁ Ἅ­γιος ἐμ­φα­νί­σθη­κε μέ θαυ­μα­στό τρό­πο στό Χο­λο­μῶν­τα λέ­γον­τας «μή φο­βᾶ­σθε, ἐ­γώ θά σᾶς φυ­λά­ξω, δέν θά πά­θε­τε τί­πο­τα».
Στό τό­πο τῆς ἐμ­φα­νί­σε­ως τοῦ Ἁ­γί­ου πρίν 19 χρό­νια ἱ­δρύ­θη­κε ἀ­πό τόν μα­κα­ρι­στό Μη­τρο­πο­λί­τη κυ­ρό Νι­κό­δη­μο ἡ Γυ­ναι­κεί­α Μο­νή τοῦ Ἁ­γί­ου Κο­σμᾶ τοῦ Αἰ­τω­λοῦ. Ἀ­πό τό­τε ἡ Μο­νή ἔ­γι­νε τό ἐ­πί­κεν­τρο τοῦ ἑ­ορ­τα­σμοῦ τοῦ Ἁ­γί­ου Κο­σμᾶ στήν Μη­τρό­πο­λη μας, πού πάν­το­τε συ­νο­δεύ­ε­ται καί ἀ­πό τό κα­θι­ε­ρω­μέ­νο Πνευ­μα­τι­κό Συμ­πό­σιο πρός τι­μήν τοῦ Ἁ­γί­ου.
                                                                                                                *­*­*­*­**
     Ὁ ἐ­φε­τει­νός ἑ­ορ­τα­σμός συ­νέ­πε­σε μέ τήν πε­ρι­πέ­τεια τῆς ἀ­γα­πη­μέ­νης μας Μα­κε­δο­νί­ας ἀ­πό τήν ἀρ­πα­κτι­κό­τη­τα τῶν ξέ­νων καί τήν προ­δο­σί­α τῶν δι­κῶν μας πο­λι­τι­κῶ ἀ­θέ­ων πο­λι­τι­κῶν. Γι’ αὐ­τό καί ὅ­λος ὁ ἐ­ορ­τα­σμός ἦ­ταν μιά δέ­η­ση πρός τόν Ἅ­γιο γιά τήν σω­τη­ρί­α τῆς Μα­κε­δο­νί­α μας, ἀ­φοῦ τό­σο πο­λύ τήν ἀ­γά­πη­σε.
     Ἀ­φ’­ἐ­σπέ­ρας τε­λέ­σθη­κε ὁ Μέ­γας πα­νη­γυ­ρι­κός Ἑ­σπε­ρι­νός στό μι­κρό Να­ό τῆς Μο­νῆς. Ἔ­λα­βαν μέ­ρος οἱ Ἀρ­χιμ. π. Αὐ­γου­στῖ­νος Μύ­ρου, π. Βε­νέ­δι­κτος Νε­ο­σκη­τι­ώ­της, π. Χρυ­σό­στο­μος Μα­ϊ­δώ­νης,  π. Δη­μή­τριος Μπί­κας καί οἱ Αἰδ. π. Κων/νος Σου­φτᾶς, π. Ἀρ­γύ­ριος Κα­ρα­μό­σχος,  π. Γα­βρι­ήλ Ζα­χα­ρί­ου, π. Δη­μή­τριος Δη­μη­τρί­ου καί πα­ρέ­στη ἡ Ἡ­γου­μέ­νη τῆς Ἱ­ε­ρᾶς Μο­νῆς Εὐ­αγ­γε­λι­σμοῦ Ὁ­λυμ­πιά­δος μο­να­χή Χρυ­σο­βα­λάν­τη. Στό δε­ξιό χο­ρό ἔ­ψαλ­λε ὁ Πρω­το­ψάλ­της κ. Βασ. Κο­κα­λιά­ρης καί ἀ­ρι­στε­ρά ὁ κ. Κων/νος Πνευ­μα­τι­κός. Ἡ ἀρ­το­κλα­σί­α ἦ­ταν τοῦ Δα­σαρ­χεί­ου Ἀρ­ναί­ας ὑ­πέρ τῶν ἐρ­γα­ζο­μέ­νων εἰς τά δά­ση καί τήν προ­στα­σί­α τους. Ἐκ μέ­ρους τῶν το­πι­κῶν φο­ρέ­ων τό πα­ρόν ἔ­δω­σαν ὁ πρό­ε­δρος τῆς Δη­μο­τι­κῆς Ἑ­νό­τη­τος Ἀρ­ναί­ας κ. Γε­ώρ­γιος Δι­α­μαν­τού­δης, ὁ Ἀν­τι­δή­μαρ­χος τοῦ Δή­μου Πο­λυ­γύ­ρου Δημ. Κον­το­γι­ώρ­γης,  ὁ πρ. ἀν­τι­δή­μαρ­χος Χα­ρά­λαμ­πος Λα­ζα­ρί­δης, ὁ Δημ. Σύμ­βου­λος κ. Ἰ­ω­άν­νης Πα­νι­ώ­ρας,  ὁ Δι­οι­κη­τής τοῦ Πυ­ρο­σβε­στι­κοῦ Κλι­μα­κί­ου Ἀρ­ναί­ας Δημ. Ἀ­λε­ξαν­δρῆς καί πλῆ­θος πι­στῶν προ­σκυ­νη­τῶν.
     Με­τά τόν Ἑ­σπε­ρι­νό ξε­κί­νη­σε τό 17ο  Πνευ­μα­τι­κό Συμ­πό­σιο μέ θέ­μα: «Ο Α­ΓΙΟΣ ΚΟ­ΣΜΑΣ Ο ΑΙ­ΤΩ­ΛΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛ­ΛΗ­ΝΙ­ΚΟ­ΤΗ­ΤΑ ΤΗΣ ΜΑ­ΚΕ­ΔΟ­ΝΙΑΣ».
    Πρῶ­τος εἰ­ση­γη­τής ἦ­ταν ὁ Παν/τος Ἀρ­χιμ. π. Αὐ­γου­στῖ­νος Μύ­ρου Ἱ­ε­ρο­κή­ρυξ τῆς Ἱ­ε­ρᾶς Μη­τρο­πό­λε­ως Σερ­βί­ων καί Κο­ζά­νης μέ θέ­μα: «Ἡ συμ­βο­λή τοῦ Ἁ­γί­ου Κο­σμᾶ τοῦ Αἰ­τω­λοῦ στήν δι­α­τή­ρη­ση τῆς Ἑλ­λη­νι­κό­τη­τος τῆς Μα­κε­δο­νί­ας». Ὁ ἐ­κλε­κτός ὁ­μι­λη­τής κα­τ’ ἀρ­χάς ὁ­ρι­ο­θέ­τη­σε τόν ὅ­ρο ἑλ­λη­νι­κό­τη­τα, πού πε­ρι­λαμ­βά­νει τήν ἀ­ρε­τή, τόν σε­βα­σμό στόν ἄν­θρω­πο, τόν πο­λι­τι­σμό, τήν οἰ­κου­με­νι­κό­τη­τα. Τόν ἐλ­λη­νι­σμό πού βα­πτί­σθη­κε στήν ἀ­λή­θεια τῆς Ὀρ­θο­δο­ξί­ας καί ἐκ­φρά­ζει τόν ἀ­νώ­τε­ρο θε­αν­θρώ­πι­νο πο­λι­τι­σμό, πού κά­νει τόν ἄν­θρω­πο «ζῶ­ον θε­ού­με­νον». Αὐ­τό ἐ­ξέ­φρα­σε ἡ Ρω­μι­ο­σύ­νη, πού κή­ρυ­ξε στή Μα­κε­δο­νί­α ὁ Πα­τρο­κο­σμᾶς. Ἡ πα­ρου­σί­α του τό­νω­σε τόν ἑλ­λη­νορ­θό­δο­ξο ἑλ­λη­νι­σμό, πού ἀ­σφυ­κτι­οῦ­σε καί κιν­δύ­νευ­ε στήν σκλα­βω­μέ­νη Μα­κε­δο­νί­α.
    Δεύ­τε­ρος ὁ­μι­λη­τής ἦ­ταν ὁ κ. Ἡ­λί­ας Μο­γλε­νί­δης, ὑ­πο­ψή­φιος δι­δά­κτωρ τοῦ το­μέ­α τῆς Ἑκ­κλη­σι­α­στι­κῆς Ἱ­στο­ρί­ας τῆς Θε­ο­λο­γι­κῆς τοῦ Α.Π.Θ. ἀ­πό τό Ἀ­μύν­ται­ο τῆς Φλώ­ρι­νας μέ θέ­μα: «Δια­βάς εἰς Μα­κε­δο­νί­ας βο­ή­θη­σον ἡ­μῖν. Ἡ ἱ­ε­ρά ἀ­πο­δη­μί­α ἐ­πί Εὐ­ρω­πα­ϊ­κοῦ ἐ­δά­φους τοῦ ἐ­θνα­πο­στό­λου Πα­τρο­κο­σμᾶ στήν ἑλ­λη­νι­κή γῆ τῆς Μα­κε­δο­νί­ας». Ὁ θε­ο­λό­γος ἱ­στο­ρι­κός ἐ­ρευ­νη­τής μᾶς ἀ­πο­κά­λυ­ψε βῆ­μα πρός βῆ­μα τήν πο­ρεί­α τοῦ Ἁ­γί­ου Κο­σμᾶ στήν Μα­κε­δο­νί­α. Ἡ ἐ­πί­σκε­ψη σέ κά­θε τό­πο τῆς Δυ­τι­κῆς, Κεν­τρι­κῆς καί Ἀ­να­το­λι­κῆς Μα­κε­δο­νί­ας συ­νο­δευ­ό­ταν μέ κή­ρυγ­μα, προ­φη­τεῖ­ες, ἀλ­λά καί θαύ­μα­τα πού ἐ­πι­τε­λοῦ­σε ὁ Ἅ­γιος. Ὁ ὁ­μι­λη­τής πα­ρου­σί­α­σε τό­πους πού ἐ­πι­σκέ­φθη­κε ὁ Ἅ­γιος, πού γιά πρώ­τη φο­ρά γί­νον­το γνω­στοί.
Τήν κυ­ρι­ώ­νυ­μη ἡ­μέ­ρα στόν Ὄρ­θρο χο­ρο­στά­τη­σε ὁ Σεβ. Μη­τρο­πο­λί­της μας κ. Θε­ό­κλη­τος καί προ­έ­στη τῆς πα­νη­γυ­ρι­κῆς Ἀρ­χι­ε­ρα­τι­κῆς Θεί­ας Λει­τουρ­γί­ας, στήν ὁ­ποί­α συλ­λει­τούρ­γη­σαν οἱ Παν/τοι Ἀρ­χιμ. π. Βε­νε­δί­κτος Νε­ο­σκη­τι­ώ­της, π. Αὐ­γου­στῖ­νος Μύ­ρου, π. Χρυ­σό­στο­μος Μα­ϊ­δώ­νης,  π. Δη­μή­τριος Μπί­κας καί οἱ Αἰδ. π. Στυ­λια­νός Χα­τζη­γρη­γο­ρί­ου, π. Γα­βρι­ήλ Ζα­χα­ρί­ου, π. Γε­ρά­σι­μος ἀ­πό τό Δυρ­ρά­χιο καί πα­ρέ­στη ἡ Ἡ­γου­μέ­νη τῆς Ἱ­ε­ρᾶς Μο­νῆς Ἀ­γί­ου Χρυ­σο­στό­μου Σι­δη­ρο­κά­στρου μο­να­χή Ἐ­πί­χα­ρις. Στό δε­ξιό χο­ρό ἔ­ψαλ­λαν ὁ Πρω­το­ψάλ­της Μα­νώ­λης Δα­σκα­λά­κης καί Βασ. Κο­κα­λιά­ρης καί στὀν ἀ­ρι­στε­ρό ὁ Κων/νος Πνευ­μα­τι­κός καί Δημ. Κύ­ρου.
    Με­τά τά κόλ­λυ­βα τοῦ Ἁ­γί­ου δι­α­βά­στη­κε Τρι­σά­γιο γιά ὅ­λους τούς κε­κοι­μη­μέ­νους ὑ­παλ­λή­λους τῆς Δα­σι­κῆς Ὑ­πη­ρε­σί­ας,  τῶν δα­σερ­γα­τῶν καί γιά ὅ­σους θυ­σι­ά­στη­καν γιά τήν δι­ά­σω­ση τῶν δα­σῶν. Πα­ρέ­στη­σαν ἐκ μέ­ρους τῶν το­πι­κῶν φο­ρέ­ων ὁ πρό­ε­δρος τῆς Δη­μο­τι­κῆς Ἑ­νό­τη­τος Ἀρ­ναί­ας κ. Γε­ώρ­γιος Δι­α­μαν­τού­δης, ὁ πρ. ἀν­τι­δή­μαρ­χος Χα­ρά­λαμ­πος Λα­ζα­ρί­δης, ὁ Δημ.Σύμ­βου­λος κ. Ἰ­ω­άν­νης Πα­νι­ώ­ρας, ὁ Δι­οι­κη­τής τοῦ Πυ­ρο­σβε­στι­κοῦ Κλι­μα­κί­ου Ἀρ­ναί­ας Δημ. Ἀ­λε­ξαν­δρῆς, ὁ Δα­σάρ­χης τοῦ Δα­σαρ­χεί­ου Ἀρ­ναί­ας Ἄγ­γε­λος Αὐ­γο­λού­πης καί πλῆ­θος πι­στῶν προ­σκυ­νη­τῶν.
    Με­τά τήν Θεί­α Λειρ­τουρ­γί­α ἀ­κο­λού­θη­σε τό δεύ­τε­ρο μέ­ρος τοῦ  17ου Πνευ­μα­τι­κοῦ Συμ­πο­σί­ου ἀ­φι­ε­ρω­μέ­νο στόν Ἅ­γιο Κο­σμᾶ τόν Αἰ­τω­λό.
Πρῶ­τος ὁ­μι­λη­τής ὁ κ. Κων/νος  Χο­λέ­βας πο­λι­τι­κός ἀ­να­λυ­τής, ἱ­στο­ρι­κός ἐ­ρευ­νη­τής, συγ­γρα­φεύς καί δι­ευ­θυν­τής τοῦ πε­ρι­ο­δι­κοῦ ΕΚ­ΚΛΗ­ΣΙΑ τῆς Ἱ­ε­ρᾶς Συ­νό­δου μέ θέ­μα: «Ἡ ἀ­γῶ­νες καί οἱ θυ­σί­ες τῆς Ἐκ­κλη­σί­ας γιά τήν δι­ά­σω­ση τῆς Μα­κε­δο­νί­ας». Ὁ κ. Χο­λέ­βας μέ τήν ἱ­στο­ρι­κή γνώ­ση πού κα­τέ­χει καί τήν βα­θειά βί­ω­ση τοῦ ἑλ­λη­νορ­θό­δο­ξου πο­λι­τι­σμοῦ μᾶς πα­ρου­σί­α­σε τή συμ­βο­λή τῆς Ἐκ­κλη­σί­ας δι­α­χρο­νι­κά στήν ὑ­πε­ρά­σπι­ση τῶν δι­καί­ων τοῦ Μα­κε­δο­νι­κοῦ Ἑλ­λη­νι­σμοῦ.  Ἀρ­χι­ε­ρεῖς κλη­ρι­κοί, μο­να­χοί ἀ­γω­νί­ζον­ται ἀ­π’­ἄ­κρου εἰς ἄ­κρον τῆς Μα­κε­δο­νι­κῆς γῆς καί θυ­σι­ά­ζον­ται. Στίς ἐ­πι­δρο­μές τῶν Νορ­μαν­δῶν , τήν ἅ­λω­ση ἀ­πό τούς Τούρ­κους καί τήν προ­σπά­θεια τῶν Βουλ­γά­ρων νά κλέ­ψουν τή Μα­κε­δο­νί­α, ὁ κλῆ­ρος πρω­τα­γω­νι­στεῖ καί μα­ται­ώ­νει τά ἐγ­κλη­μα­τι­κά σχέ­δια τους.
    Ὁ ὁ­μι­λη­τής κα­τέ­λη­ξε ὅ­τι τε­λι­κά εἶ­ναι ἀ­πα­ρά­δε­κτη ἡ συμ­φω­νί­α τῶν Πρε­σπῶν μέ τήν ἀ­να­γνώ­ρι­ση Μα­κε­δο­νι­κοῦ Ἔ­θνους καί Μα­κε­δο­νι­κῆς γλώσ­σας.  
   Δεύ­τρος ὁ­μι­λη­τής ὁ Παν/τος Πρω­το­σύγ­κελ­λος Ἀρ­χιμ. Χρυ­σό­στο­μος Μα­ϊ­δώ­νης μέ θέ­μα: «Νε­ο­μάρ­τυ­ρες τῆς Μα­κε­δο­νί­ας. Μα­κε­δο­νό­που­λα γιά τοῦ Χρι­στοῦ τήν πί­στη τήν Ἁ­γί­α καί τῆς Μα­κε­δο­νί­α τήν έ­λευ­θε­ρία». Ὁ ὁ­μι­λη­τής πα­ρου­σί­α­σε τήν ἀν­τί­στα­ση πού προ­έ­βα­λαν οἱ Νε­ο­μάρ­τυ­ρος στήν δι­ά­σω­ση τῶν ἐ­σω­τε­ρι­κῶν συ­νό­ρων τοῦ Ἔ­θνους μέ τήν ὁ­μο­λο­γί­α καί τό αἷ­μα τους. Συ­νο­λι­κά 177 Νε­ο­μάρ­τυ­ρες ἄν­δρες, γυ­ναῖ­κες, ἱ­ε­ρο­μάρ­τυ­ρες, ὁ­σι­ο­μάρ­τυ­ρες θυ­σι­ά­στη­καν μέ τήν θέ­λη­ση τους γιά τό Χρι­στό καί τήν Μα­κε­δο­νί­α. Εἴ­χα­με βε­βαί­ως καί 4 ὁ­μα­δι­κές θυ­σί­ες: τῶν Ἁ­γι­ο­ρει­τῶν ἀ­πό τούς Λα­τί­νους ἐ­πί Βέκ­κου, τῶν 1241 τῆς Νά­ου­σας τοῦ 1822, τῶν 82 ἁ­γι­ο­ρει­τῶν καί τῶν 172 τῆς Μο­νῆς Εἰ­κο­σι­φοι­νίσ­σης. Πα­ρου­σι­ά­σθη­κε ἡ γε­ω­γρα­φί­α τῶν Νε­ο­μαρ­τύ­ρων κα­τά τό­πο, ἡ αἰ­τί­α τοῦ μαρ­τυ­ρί­ου, ὁ τρό­πος τοῦ μαρ­τυ­ρί­ου καί τό ἐ­πάγ­γελ­μα το­ῶν νε­ο­μαρ­τύ­ρων.
   Ἡ εἰ­σή­γη­ση ὁ­λο­κλη­ρώ­θη­κε μέ τίς ὁ­μο­λο­γί­ες τῶν νε­ο­μαρ­τύ­ρων πού ἀ­πο­τε­λοῦν μνη­μεῖ­ο πί­στε­ως καί μαρ­τυ­ρί­ας ἐν Χρι­στῷ. Μέ τά αἵ­μα­τα τῶν Νε­ο­μαρ­τύ­ρων πο­τί­σθη­κε τό δέν­δρο τοῦ Ἑλ­λη­νι­σμοῦ καί τῆς Ὀρ­θο­δο­ξί­ας στή Μα­κε­δο­νί­α.
   Οἱ μάρ­τυ­ρες αὐ­τοί ἔ­γι­ναν τό τεῖ­χος, πού πά­νω τους ξέ­σπα­σε ἡ μα­νί­α τῶν Τούρ­κων καί ἀ­πο­κρού­σθη­κε ἡ ἐ­πί­θε­ση τοῦ ἐ­ξισ­λα­μι­σμοῦ.
   Ἔ­γι­ναν πα­ρα­δείγ­μα­τα ἀν­τί­στα­σης καί ἅ­μυ­νας. «Ρό­δα μέ­σα στόν χει­μῶ­να, ἀ­στέ­ρια μέ­σα στή νύ­χτα, καί φλό­γα μέ­σα στή πα­γω­νιά τῆς σκλα­βιᾶς» κα­τά τό­πν Ἅ­γιο Νι­κό­δη­μο τόν Ἁ­γι­ο­ρεί­τη, τόν βι­ο­γρά­φο τῶν Νε­ο­μαρ­τύ­ρων.
   Πα­ρα­δείγ­μα­τα πί­στε­ως, ὑ­πο­μο­νῆς, ὁ­μο­λο­γί­ας καί μαρ­τυ­ρί­ου καί γιά τούς σύγ­χρο­νους ρα­γιᾶ­δες.
   Πα­ρα­δείγ­μα­τα γιά τούς σύγ­χρο­νους Ἕλ­λη­νες καί Μα­κε­δό­νες, γιά τό πῶς κρα­τή­θη­κε αὐ­τός ὁ τό­πος χρι­στι­α­νι­κός καί ἑλ­λη­νι­κός. Μέ ἀ­γῶ­νες, μέ θυ­σί­ες μέ αἵ­μα­τα.
  Ὑ­πῆρ­ξαν καί τό­τε προ­δό­τες καί προ­σκυ­νη­μέ­νοι. Χά­θη­καν μα­ζί μέ τούς ἐ­χθρούς μας.
  Ὑ­πάρ­χουν καί σή­με­ρα προ­δό­τες τῆς Ὀρ­θο­δο­ξί­ας τῆς Ἑλ­λά­δος καί τῆς Μα­κε­δο­νί­ας μας, ἀ­φῆ­στε τους. Θά χα­θοῦν μα­ζί μέ τούς ἐ­χθρούς μας. Ὑ­πῆρ­ξαν ὅ­μως καί παλ­λι­κά­ρια Ὀρ­θό­δο­ξα πού μέ ἐ­πι­κε­φα­λής τόν Ἅ­γιο Κο­σμᾶ κρά­τη­σαν ὁ­λόρ­θο τό Γέ­νος μέ­χρι σή­με­ρα.
   Ἔ­τσι θέ­λου­με καί σή­με­ρα ἔ­χον­τας πα­ρα­δείγ­μα­τα τό Πα­τρο­κο­σμᾶ καί τά Μα­κε­δο­νό­που­λα, ἀ­γω­νι­ζό­μα­στε «γιά τοῦ Χρι­στοῦ τήν πί­στη τήν Ἁ­γί­α καί τῆς Μα­κε­δο­νί­ας τήν ἐ­λευ­θε­ρί­α».
   Τό Συμ­πό­σιο ἔ­κλει­σε μέ χαι­ρε­τι­σμό του ὁ Σεβ.Μη­τρο­πο­λί­της μας, ὁ ὁ­ποῖ­ος ἐ­ξέ­φρα­σε τή χα­ρά του γιά τήν πα­ρου­σί­α τῆς Μο­νῆς τοῦ Ἁ­γί­ου Κο­σμᾶ, πού με­τα­φέ­ρει τό ἑλ­λη­νορ­θό­δο­ξο πνεῦ­μα στό σύγ­χρο­νο ἀ­γω­νι­ζό­με­νο πλή­ρω­μα τῆς Ἐκ­κλη­σί­ας.
Εὐ­χή­θη­κε δέ γρή­γο­ρα νά ὁ­λο­κλη­ρω­θεῖ ἡ ἀ­νέ­γερ­ση τοῦ νέ­ου κα­θο­λι­κοῦ τῆς Μο­νῆς, πού θά εἶ­ναι ἔ­νας να­ός-μνη­μεῖ­ο τῆς πί­στε­ως τοῦ Χρι­στοῦ καί τοῦ ἔρ­γου τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ στήν διάσωση τῆς πατρίδος.

17ο ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ 23 - 24 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2018

ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ 17ου ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΥ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΟΣΜΑ ΤΟΥ ΑΙΤΩΛΟΥ
ΣΤΗΝ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

                                                                                                              Ἀρχιμ. Αὐγουστῖνος Μύρου, Ἱεροκήρυκας Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κοζάνης
   Οἱ ἑορτὲς τῶν ἁγίων στὴν Ὀρθόδοξη Παράδοση τοῦ Γένους μας, ἐκτὸς τῶν ἄλλων, ἀποτελοῦν ἄριστες εὐκαιρίες, γιὰ νὰ συνειδητοποιήσουμε ποιὰ εἶναι ἡ αὐθεντική μας ταυτότητα, νὰ σφυρηλατήσουμε τὸ ὀρθόδοξο πατριωτικό μας φρόνημα, ὅπως μᾶς τὸ παρέδωκαν οἱ  πατέρες μας, καὶ νὰ ἀντλήσουμε δύναμη γιὰ νὰ διατηρήσουμε τὸ φρόνημα αὐτὸ ἀκέραιο καὶ ἀνόθευτο στοὺς πονηροὺς ἐσχάτους καιρούς, ποὺ ζοῦμε.
  Αὐτὲς οἱ ἀλήθειες, ἀντιλαμβάνομαι, εἶναι κυρίαρχες στὸν νοῦ καὶ στὴν καρδιὰ τῶν διοργανωτῶν αὐτῶν τῶν ἐκδηλώσεων, οἱ ὁποῖοι μὲ τὶς ἰδιαίτερα εὐαίσθητες πνευματικὲς κεραῖες συνέλαβαν τὰ μηνύματα τῶν καιρῶν καὶ ἐπέλεξαν ὡς κεντρικὸ θέμα γιὰ τοῦτο τὸ 17ο πνευματικὸ Συμπόσιο, «Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς καὶ ἡ ἑλληνικότητα τῆς Μακεδονίας». Ἀπὸ τὴν ταπεινότητά μου ζητήθηκε νὰ εἰσηγηθῆ τὸ ἐπὶ μέρους θέμα, «Ἡ συμβολὴ τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ στὴν διατήρηση τῆς ἑλληνικότητας τῆς Μακεδονίας».
Ἐδῶ πρέπει νὰ πῶ ὅτι τὸ πρῶτο ἄκουσμα γιὰ τὸν ἅγιο Κοσμᾶ τὸν Αἰτωλὸ τὸ ἔχω ἀπὸ τὸ στόμα τῆς μητέρας τῆς νουνᾶς μου, τῆς γιαγιᾶς τῆς Ραφτόβας, ὅπως τὴν ἀποκαλοῦσαν οἱ μεγαλύτεροι συγχωριανοί μου, ἡ ὁποία μᾶς ἔλεγε ὅτι εἶχε ἀκούσει ἀπὸ τοὺς παποῦδες της νὰ μεταφέρουν τὴν πληροφορία πὼς ἔνας καλόγερος πατρο-Κοσμᾶς ἦρθε στὸ χωριό μας, τὸ Παλιγράτσιανο Σερβίων, ἐπάνω στὰ Πιέρια ὄρη, ἐμάζεψε τοὺς χωριανούς στὴ σκιὰ ἑνὸς μεγάλου δένδρου, διπλα στὴν Παναγία, ἕνα ταπεινὸ ἐκκλησάκι, κτισμένο καὶ ἁγιογραφημένο γύρω στὸ 1300 μ. Χ. καὶ τοὺς εἶπε τὰ λόγια τοῦ Χριστοῦ.
   Λίγο ἀργότερα, ὡς μαθητὴς Γυμνασίου καὶ οἰκότροφος σὲ οἰκοτροφεῖο, τὸ ὁποῖο εἶχε ἱδρύσει ὁ τότε ἀρχιμανδρίτης Αὐγουστῖνος Καντιώτης στὴν Κοζάνη, εἶχα τὴν εὐκαιρία νὰ γνωρισθῶ μαζί του καὶ νὰ διαβάσω τὸ βιβλίο του «Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός». Ἐκεῖ πληροφορήθηκα πὼς ἐκεῖνος ἔμαθε γιὰ τὸν Ἅγιο Κοσμᾶ ἀπὸ τὶς ζωντανὲς παραδόσεις τῶν ἀκροατῶν του στὰ χωριὰ τῆς Αἰτωολοακαρνανίας, τῶν Ἰωαννίνων, τῶν Γρεβενῶν, τῆς Κοζάνης, τῆς Βεροίας καὶ τῆς Φλωρίνης, τὰ ὁποῖα εἶχεν ἐπισκεφθῆ ὡς ἱεροκήρυκας. Ἡ προσωπική του μαρτυρία εἶναι ἀξιοπρόσεκτη:
  «… ὑπηρέτησα ὡς ἱεροκῆρυξ εἰς πολλὰς Μητροπόλεις τῆς Μακεδονίας καὶ ἐκεῖ μοῦ ἐδόθησαν νέαι ἀφορμαὶ, διὰ νὰ θαυμάσω τὴν ἐπιρροὴν, τὴν ὁποίαν καὶ μετὰ 170 ἔτη ἀπὸ τοῦ μαρτυρικοῦ του θανάτου ἐξακολουθεῖ νὰ ἐξασκῆ (ὁ ἅγιος Κοσμᾶς) εἰς τὰ πνεύματα τῶν χριστιανῶν τῆς Μακεδονίας. Δὲν ὑπάρχει χωρίον τῆς Δυτικῆς Μακεδονίας, καὶ ἰδίως τοῦ νομοῦ Γρεβενῶν, εἰς τὸ ὁποῖον νὰ μὴ ζῆ ἡ παράδοσις, ὁ θρῦλος γύρω ἀπὸ τὸν μέγαν τοῦτον ἱεραπόστολον. Κατὰ τοὺς μαύρους χρόνους τῆς (Γερμανικῆς) Κατοχῆς μεγάλην παρηγορίαν ἠσθάνετο ὁ μαρτυρικὸς λαὸς τῆς Μακεδονίας, ἀναπολῶν τὰς διδαχὰς καὶ τὰς προφητείας τοῦ ἁγίου, αἱ ὁποῖαι κατὰ θαυμαστὸν τρόπον ἀπὸ γενεᾶς εἰς γενεὰν ἔχουν μεταδοθῆ εἰς τοὺς ὀρεσιβίους κατοίκους αὐτῆς. Κατὰ τὴν περιοδείαν μου συνήντησα βοσκοὺς τῆς Πίνδου νὰ ἀναφέρουν τὸ ὄνομά του καὶ νὰ δακρύουν»[1].
Αὐτὸς ὁ μεγάλος ταπεινὸς ἅγιος συνέβαλε τὰ μέγιστα καὶ οὐσιαστικὰ στὴν διατήρηση τῆς ἑλληνικότητας τῆς Μακεδονίας.
Ἀλλ’ ὅμως, ὅταν ὁμιλοῦμε γιὰ ἑλληνικότητα, τὶ ἀκριβῶς ἐννοοῦμε; Εἶναι ἕνα σημεῖο στὴν ἀνάπτυξη τοῦ θέματός μου, τὸ ὁποῖο ἀπαραίτητα χρειάζεται διευκρινίσεις. Ἐὰν δὲν γίνουν οἱ ἀναγκαῖες αὐτὲς διευκρινίσεις, ὑπάρχει κίνδυνος σοβαρῶν παρεξηγήσεων καὶ λανθασμένων συμπερασμάτων. Χωρὶς αὐτὲς τὶς διευκρινίσεις ὑπάρχει κίνδυνος ἡ ἑλληνικότητα νὰ ἐκληθφῆ: α) ἁπλῶς καὶ μόνον γεωγραφικά, β) ἁπλῶς καὶ μόνον ἀρχαιοελληνικὰ, γ) ἁπλῶς καὶ μόνον ὡς ἔννοια ἀντιτιθεμένη στὴν ἑβραϊκότητα.

Ποιὰ λοιπόν εἶναι ἡ πραγματικὴ ἔννοια τῆς ἑλληνικότητας;
   Ἐξετάζοντας τὸ ζήτημα τοῦτο ἱστορικὰ διαπιστώνουμε ὅτι ἡ ἑλληνικότητα παρουσιάζεται μὲ δύο ὑποστάσεις. Ἡ μία εἶναι ἡ ἀρχικὴ καὶ ἡ ἄλλη εἶναι ἡ τελική. Ὁ ἑλληνισμὸς στὴν ἀρχική του ἐμφάνιση, παρὰ τὴν βαθιὰ ἀρνητικὴ ἐπίδραση τῆς πτώσεως τῶν πρωτοπλάστων σὲ ὅλο τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων, διατήρησε βασικὰ θετικὰ στοιχεῖα ἀπὸ ἐκεῖνα, μὲ τὰ ὁποῖα προίκισε ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπο, ὅταν τὸν δημιούργησε, σὲ πολὺ μεγαλύτερο βαθμὸ ἀπὸ κάθε ἄλλη φυλὴ τῆς γῆς. Συμβουλευόμενος τὸν ἱστορικὸ καὶ θεολόγο σεβαστό μου π. Γεώργιο Μεταλληνό, καθὼς καὶ τὸν παρόντα ἐξαίρετο ἱστορικὸ ἐρευνητὴ κ. Κωνσταντῖνο Χολέβα, σημειώνω ὅτι ὁ ἀρχαῖος ἑλληνισμὸς εἶχε βασικὰ θετικὰ γνωρίσματα, ὅπως εἶναι: α) ἡ βαθιὰ καὶ πηγαία θρησκευτικότητα. Ἡ ἀθεϊα εἶναι ἄγνωστη στοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες. Αὐτοὶ δὲν γνωρίζουν τὸν ἀληθινὸ Θεό, ἀλλὰ τὸν ἀναζητοῦν. β) ὁ ἀνθρωπισμός. Οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες ἀναγνωρίζουν τὸν ἄνθρωπο ὡς πολὺ μεγάλη ἀξία, ὅταν εἶναι ὅπως πρέπει νὰ εἶναι: «ὡς χαρίεν ἔστ’ ἄνθρωπος, ὅταν ἄναθρωπος ᾖ»[2]. Συγχρόνως ἔχουν τὴν  συναίσθηση τῶν ὁρίων τοῦ ἀνθρωπίνου λόγου. Στὴν ἀρχαία τραγωδία ἡ ἀπολυτοπίηση τῶν ἀνθρωπίνων δυνατοτήτων καταδικάζεται ὡς «ὕβρις». Ἐπὶ πλέον προβάλλουν τὸν σεβασμὸ πρὸς τὸν συνάνθρωπο. Ἡ ἀρχαία ἑλληνικὴ Γραμματεία διδάσκει τὸν σεβασμὸ στὸν ξένο, στὸν ἀντίπαλο, ἀκόμη καὶ στὸν νεκρὸ. Διακρίνονται ἐπίσης γιὰ τὴν ποιοτικὴ ἀνθρωποκεντική τους παιδεία. γ) ὁ ἔπαινος, μαζὶ μὲ τὴν ἐπιδίωξη της ἀρετῆς καὶ ἡ ἀποφυγὴ τῆς κακίας. Ὁ Μ. Βασίλειος, ἀναφερόμενος στὸν Ὅμηρο, γράφει: «πᾶσα ἡ ποίησις Ὁμήρου ἀρετῆς ἐστιν ἔπαινος»[3]. δ) ἡ ἀξία τῆς κοινωνικότητας καὶ τῆς συλλογικῆς δημοκρατικότητας. Εἶναι πολὺ γνωστὴ ἡ πρωτοπορεία τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων στὴν διοργάνωση τῶν «συμποσίων» καὶ στὴν δημιουργία τῆς «ἐκκλησίας τοῦ δήμου». ε) ἡ ἀξία τῆς πολιτιστικῆς παγκοσμιότητας, ὅπως αὐτὴ ἀναδεικνύεται μὲ τὰ ἀποτελέσματα τῶν ἐκστρατειῶν τοῦ Μ. Ἀλεξάνδρου.
  Ὅλα αὐτὰ τὰ θετικὰ χαρίσματα τῆς ἀρχαίας ἑλληνικότητας, ἐπειδὴ εἶναι κτιστά, ὑπόκεινται στὴν ἀλλοίωση καὶ στὴ φθορά. Γι αὐτὸ καὶ μὲ τὸ πέρασμα τοῦ χρόνου ἐξασθενοῦν, ἀλλοιώνονται, καὶ κάποτε, ἀντικαθίστανται μὲ τὰ ἀντίθετά τους, τὰ ἀρνητικά γνωρίσματα.
Γιὰ νὰ σωθοῦν καὶ νὰ τελειοποιηθοῦν αὐτὰ τὰ θετικὰ ἀρχαιοελληνικὰ χαρίσματα χρειάζονταν τὴν ἐπέμβαση μιᾶς ἄλλης δυνάμεως, πέρα ἀπὸ τὰ ἀνθρώπινα μέτρα. Αὐτὴ τὴν σωτήρια ἐπέμβαση τὴν ἔκανε ἡ Ὀρθοδοξία. Ὅπως ὁ ἐνανθρωπήσας Υἱὸς τοῦ Θεοῦ προσέλαβε τὴν πεπτωκυία ἀνθρωπίνη φύση, τὴν ἕνωσε μὲ τὴν δική του θεία φύση καὶ τὴν ἐξύψωσε στὴν κατὰ χάριν θέωση, κατὰ ἕνα παρόμοιο τρόπο ἡ Ὀρθοδοξία προσέλαβε τὴν ἀρχικὴ ἑλληνικότητα, τὴν ἕνωσε μὲ τὸν ἑαυτό της καὶ τὴν ἐξύψωσε στὴν κατὰ χάριν τελειότητά της, στὴν τελικὴ ἑλληνικότητα.
   Πιὸ συγκεκριμένα:
   Α) Ἡ Ὀρθοδοξία προσέλαβε τὴν θρησκευτικότητα τοῦ ἀρχαίου ἕλληνα μὲ τὴν ἀνθρωποκεντρικὴ ἀναζήτηση τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ καὶ τὴν μετέτρεψε σὲ Χριστοκεντρικὴ προσέγγιση τοῦ ἀποκεκαλυμμένου ἀληθινοῦ Θεοῦ. Εἶναι αὐτὸ ποὺ εἰσηγήθηκε ὁ ἀπόστολος Παῦλος μὲ τὴν ὁμιλία του στὸν Ἄρειο Πάγο τῶν Ἀθηνῶν, προσλαμβάνοντας τὴν θρησκευτικότητά τους, ὅπως ἐκφραζόταν μὲ τὸν βωμὸ τὸν ἀφιέρωμένο στὸν ἄγνωστο Θεό, καὶ μετατρέποντάς την σὲ ἀποκεκαλυμμένη πίστη στὸν ἐνανθρωπήσαντα, θανατωθέντα καὶ ἀναστάντα Ἰησοῦ Χριστὸ, τὸν μόνο ἀληθινὸ Θεό, ὅπως τὴν βίωσαν στὴ συνέχεια ὁ ἅγιος Διονύσιος ὁ ἀρεοπαγείτης καὶ η σύζυγός του Δάμαρις.
   Β) Ἡ Ὀρθοδοξία προσέλαβε τὸν ἐγκόσμιο ἀνθρωπισμό τοῦ ἀρχικοῦ Ἑλληνισμοῦ καὶ τὸν μεταμόρφωσε σὲ θεανθρωπισμό, στηριγμένο ἐπάνω στὸ ἀκλόνητο θεμέλιο τοῦ ἐνανθρωπήσαντος Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ. Πιὸ συγκεκριμένα, πῆρε τὴν  φυσικὴ συναίσθηση τῶν ὁρίων τοῦ ἀνθρωπίνου λόγου καὶ τὴν ἀναβάθμισε σὲ διάκριση ἀνάμεσα στὴν ἀποκεκαλυμμένη γνώση τοῦ ἀκτίστου Θεοῦ καὶ στὴν κτιστὴ (ἐπιστημονικὴ γνώση) τοῦ ἀνθρώπου γιὰ τὸν κόσμο. Ἐπίσης, τὸν φυσικὸ σεβασμὸ τοῦ ἀρχαίου ἕλληνα πρὸς τὸν συνάνθρωπο τὸν μετέτρεψε σὲ ἀδιάπτωτη ἀγάπη ὡς καρπὸ του ἁγίου Πνεύματος πρὸς ὅλους τοὺς ἀνθρώπους, ἀκόμη καὶ πρὸς τοὺς ἐχθρούς του. Πῆρε ἀκόμη τὴν πλούσια σὲ περιεχόμενο καὶ καταπληκτικὴ σὲ μορφὴ ἀρχαιοελληνικὴ ἀνθρωποκεντρικὴ παιδεία καὶ τὴν ἔκανε θεανθρωποκεντρική.
   Γ) Ἡ Ὀρθοδοξία προσέλαβε τὴν ἀρχαιοελληνικὴ φυσικὴ κλίμακα τῶν ἀρετῶν (τῆς φιλίας, τῆς φιλοξενίας, τῆς πιστότητας, τῆς τιμῆς, τῆς δικαιοσύνης, τῆς ἐλευθερίας) καὶ τὴν ἔκαμε κλίμακα πνευματικῶν ἀρετῶν, ὅπως τὴν καταγράφει ὁ ἀπόστολος Παῦλος: «ὁ δὲ καρπὸς τοῦ Πνεύματος ἐστίν ἀγάπη, χαρά, εἰρήνη, μακροθυμία, χρηστότης, ἀγαθοσύνη, πίστις, πραότης, ἐγκράτεια»[4]. Συγχρόνως, παρέλαβε τὸν ἀρχαῖο ἕλληνα ὡς ὑμνητὴ τῆς ἀρετῆς καὶ τὸν ἀνέδειξε ποιητὴ, ἀκατάβλητο ἐργάτη τῆς ἀρετῆς, προσφέροντάς του τὴν ἀκατανίκητη ἄκτιστη θεία χάρη στὸν ἀγώνα του γιὰ τὴν καταπολέμηση τῆς κακίας  καὶ τὴν στερέωση στὴν ἀρετή.
   Δ) Ἡ Ὀρθοδοξία προσέλαβε τὴν ἀρχαιοελληνικὴ ἀξία τῆς φυσικῆς ἀνθρώπινης κοινωνικότητας καὶ δημοκρατικῆς συμμετοχῆς στὰ κοινὰ καὶ τὴν ἀνύψωσε σὲ θεοκοινωνία καὶ διοικητικὴ συνοδικότητα. Ἡ ὅποια κοινωνία μεταξὺ τῶν Ὀρθοδόξων Χριστιανῶν περνάει μέσα ἀπὸ τὴν κοινωνία μὲ τὸν Θεό, ὅπως φαίνεται στὴν τέλεση τῶν ἱερῶν Μυστηρίων τῆς Ἐκκλησίας καὶ κατ’ ἐξοχὴν τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Ἡ Ἐκκλησία τοῦ Δήμου γίνεται Ὀρθόδοξη κοινότητα μὲ κέντρο τὸν ἱερὸ ναὸ τῆς ἐνορίας καὶ διοικούμενη συνοδικά. Ἐκεῖ, μὲ τὴν ἐν Πνεύματι  λατρεία ἐπιτυγχάνεται ἡ ἀληθινὴ βίωση τῆς ἀληθείας μὲ καταλυτικὴ ἐπίδραση σὲ ὅλους τοὺς τομεῖς τοῦ ἀνθρωπίνου βίου (γέννηση, γάμο, ἐργασία, διοίκηση, πολιτική, διασκέδαση, θάνατο).
  Ε) Ἡ Ὀρθοδοξία προσέλαβε τὴν ἀρχαιοελληνικὴ ἀξία τῆς πολιτιστικῆς παγκοσμιότητας καὶ τὴν μεταμόρφωσε σὲ Ὀρθόδοξη οἰκουμενικότητα. Ὁ Ὀρθόδοξος ἕλληνας ὡς μέλος τοῦ Σώματος τῆς μιᾶς, ἁγίας, καθολικῆς καὶ ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας, συναδελφώνεται, ἀδελφοποιεῖται μὲ κάθε ὀρθόδοξο ὅλων τῶν λαῶν τῆς Οἰκουμένης.
   Εἶναι ἰδιαίτερα διαφωτιστικὸς ὁ συμπερασματικὸς λόγος τοῦ π. Γεωργίου τοῦ Μεταλληνοῦ: «ὅ,τι ἐκλεκτὸ καὶ καὶ διαχρονικὸ στοιχεῖο διέθετε ὁ ἑλληνισμὸς, σώθηκε μέσα στὴν ἕνωσή του μὲ τὸν Χριστιανισμό, ὥστε νὰ μὴν ὕπάρχη πιὰ ἑλληνισμὸς ἔξω ἀπὸ τὸν Χριστιανισμό, παρὰ ὡς πτώση καὶ ἀποτυχία (αὐτὸ ποὺ ἐκφράζει ἡ αἵρεση) ἤ ὡς ἀρχαιοπληξία (ὅπως ἐκρφάζεται μὲ τὰ σύγχρονα κινήματα τῶν ἀρχαιοελληνιστῶν)»[5].
Αὐτὴ εἶναι ἡ τελικὴ καὶ τέλεια ἑλληνικότητα. Ἡ ἑλληνικότητα σὲ μία ἀκατάλυτη ἕνωση μὲ τὴν Ὀρθοδοξία. Εἶναι ἡ ἀρχαία ἑλληνικότητα ὡς ἀγριέλαιος ἐγκεντρισμένη στὴν καλλιέλαιο Ὀρθοδοξία. Εἶναι ἡ ἑλληνικότητα, ὅπως ἔχει τελικὰ διαμορφωθῆ μετὰ τὴν πρόσληψή της ἀπὸ τὸ θεανθρώπινο Σῶμα τοῦ Χριστοῦ. Εἶναι αὐτὸ ποὺ διαφορετικὰ ὀνομάζουμε Ἑλληνορθόδοξη Παράδοση ἤ Ρωμηοσύνη. Εἶναι ἀξιοπρόσεκτη ἡ παρατήρηση τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη, ποὺ κατ’ ἐξοχὴν ἐπρόβαλε τὴν ἔννοια τῆς Ρωμηοσύνης, ὅτι «ὁ Ρωμηὸς γνωρίζει ὅτι ἡ Ρωμηοσύνη του κατέχει τὴν ἀλήθεια καὶ εἶναι ἡ ὑψίστη μορφὴ τῶν πολιτισμῶν. Διὰ τοῦτο ἡ Ρωμηοσύνη εἶναι (ἀληθινὴ) αὐτοπεποίθησις, ταπεινοφροσύνη καὶ φιλότιμον καὶ ὄχι κίβδηλος αὐτοπεποίθησις, ἰταμότης καὶ ἐγωϊσμός» (σ. 31).
   Αὐτὴν τὴν ἀλήθεια εεἶχε τονίσει ἐνωρλιτερα ὁ Φώτης Κόντογλου: «Ἡ Ρωμηοσύνη εἶναι ζυμωμένη μὲ τὴν ὁρθοδοξία, γι’ αὐτὸ χριστιανὸς καὶ Ἕλληνας ἦταν τὸ ἴδιο. Ἀπὸ τότε ποὺ γινήκανε χριστιανοὶ οἱ Ἕλλήνες, πήρανε στὰ χέρια τους τὴ σημαία τοῦ Χριστοῦ καὶ τὴν κάνανε δική τους: Πίστις καὶ Πατρίς»[6].
  Αὐτὴ ἡ μεταμορφωμένη, ἡ τελικὴ ἑλληνικότητα, ἔχει συνδεθῆ στὸ διάβα τῆς ἱστορίας μὲ συγκεκριμένα πρόσωπα, γεγονότα, γλῶσσα, ἐπιγραφές, μνημεῖα καὶ τόπους, ὅπως ἡ Μακεδονία μὲ τοὺς Ὀρθοδόξους ἕλληνες κατοίκους της καὶ μὲ ὅλα τὰ ἑλληνικὰ Ὀρθόδοξα μνημεῖα μὲ τὶς ἑλληνικὲς ἐπιγραφές, τὸ ἑλληνορθόδοξο φρόνημα καὶ τὰ ἑλληνορθόδοξα ἤθη καὶ ἔθιμα.
Στὴν διατήρηση αὐτῆς τῆς ἑλληνικότητας συνέβαλε ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς στὰ δύσκολα, στὰ μαῦρα χρόνια τῆς τούρκικης σκλαβιᾶς, σὲ πολλοὺς τόπους τῆς Ἑλλάδος, ἀλλὰ κατ’ ἐξοχὴν στὴν Μακεδονία, τὴν ὁποία περιώδευσε ὁλόκληρη, ἐπισκεπτόμενος πολλοὺς οἰκισμούς της κατ’ ἐπανάληψιν, ὅπως θὰ ἀκούσουμε στὴν ἑπόμενη εἰσήγηση τοῦ κ. Ἠλία Μογλενίδη.

Πῶς τὸ κατόρθωσε αὐτό, νὰ συμβάλη, δηλαδή, πολὺ σημαντικὰ στὴν διατήρηση τῆς ἑλληνικότητας τῆς Μακεδονίας;
Μὲ τὶς διδαχές του, μὲ τὰ θαύματα καὶ τὶς προφητεῖες του, μὲ τὰ ἔργα του καὶ τὸ παράδειγμά του.
   Ὅποιος μελετᾶ ἐπισταμένα τὶς ἁπλές, λαϊκὲς, ἀλλὰ βαθιὰ θεολογικὲς διδαχὲς τοῦ πατρο-Κοσμᾶ μπορεῖ νὰ διαπιστώση ὡς ὑπόβαθρό τους τὸ ἑλληνορθόδοξο φρόνημα τοῦ ἁγίου, ὅπως τὸ περιέγραψα παραπάνω.
   Ὁ ἴδιος κηρύττει τὴν μοναδικότητα τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος γνωρίζεται μέσω τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. «Ἀνίσως, ἀδελφοί μου, καὶ ἦτον δυνατὸν νὰ ἀνεβῶ εἰς τὸν οὐρανὸν νὰ φωνάξω μίαν φωνὴν μεγάλην, νὰ κηρύξω εἰς ὅλον τὸν κόσμον πὼς μόνον ὁ Χριστὸς μας εἶναι Υἱὸς καὶ Λόγος τοῦ Θεοῦ καὶ Θεὸς ἀληθινός καὶ ζωὴ τῶν πάντων, ἤθελα νὰ τὸ κάμω»[7]. «Ἐγεννήθη ὁ Χριστὸς καὶ μᾶς ἐδίδαξεν τὴν ἁγίαν Πίστιν …»[8].
  Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς διδάσκει ὅτι ἡ τελικὴ ἑλληνικότητα, ἡ Ὀρθοδοξία μὲ τὰ στοιχεῖα, ποὺ ἔχει προσλάβει ἀπὸ τὸν Ἑλληνισμό καὶ ἔχει μεταμορφώσει, εἶναι ἡ μόνη ἀληθινή. «Ἐγὼ ἐδιάβασα περὶ ἱερέων καὶ περὶ ἀσεβῶν καὶ ἀθέων· τὰ βάθη τῆς σοφίας ἠρεύνησα· ὅλαι αἱ πίστεις εἶναι ψεύτικες· τοῦτο ἐκατάλαβα ἀληθινόν, ὅτι μόνη ἡ πίστις τῶν Ὀρθοδόξων χριστιανῶν εἶναι καλὴ καὶ ἁγία»[9].
  Ὁ ἄγιος τοῦ Θεοῦ τονίζει τὴν ἀξία τοῦ ἀνθρώπου ὄχι ὡς αὐθύπαρκτης ὕπαρξης, ἀλλ’ ὡς πλάσματος τοῦ Θεοῦ: «Καὶ ἔπλασεν ὁ Θεὸς ἕναν ἄνδρα καὶ μίαν γυναίκα… ὅλοι οἱ ἄνθρωποι ἀπὸ ἕνα ἄνδρα καὶ μίαν γυναίκα ἐγεννήθημεν καὶ ὅλοι εἴμεθα ἀδελφοί»[10]. Ἡ ὑπέρβαση τῆς ἀρχικῆς ἑλληνικότητας καὶ ἡ ταύτισή του μὲ τὴν τελικὴ ἑλληνικότητα φαίνεται καθαρὰ στὴν θέση ποὺ ἔχει γιὰ τὴν γυναίκα: «Ἐδῶ πῶς τὰς ἔχετε τὰς γυναίκας; Διὰ κατωτέρας;… ἀνίσως, ἀδελφοί μου, καὶ θέλετε νὰ εἶσθε καλύτεροι οἱ ἄνδρες ἀπὸ τὰ γυναίκας, πρέπει νὰ κάμνετε καὶ ἔργα καλύτερα ἀπὸ αὐτάς· εἰ δὲ καὶ αἱ γυναῖκες κάμνουν καλύτερα καὶ πηγαίνουν εἰς τὸν παράδεισον καὶ ἡμεῖς εἰς τὴν κόλασιν, τὶ μᾶς ὠφελεῖ»[11].
 Πρακτικὰ δείχνει ὅτι ἡ ἀξία τοῦ ἀνθρώπου ἀποτυπώνεται στὰ πρόσωπα τῶν ἁγίων. Γι’ αὐτὸ καὶ τὰ προβάλλει ὡς πρότυπα γιὰ τοὺς πιστούς, ἀλλὰ κυρίως γιὰ τὰ παιδιά: «Καὶ νὰ διαβάσῃς τὸ Συναξάρι τοῦ ἁγίου νὰ ἀκούῃ τὸ  παιδί σου. Καὶ νὰ τοῦ εἰπῆς: Ἀκούεις παιδί μου τὶ ἔκαμεν ὁ ἅγιός σου; Ἔτσι νὰ κάμῃς καὶ σύ. Ἀκούοντας τὸ παιδίον τέτοια θαύματα ζηλεύει καὶ λέγει: Ἄχ, πότε νὰ γίνω καὶ ἐγώ σὰν τὸν ἅγιόν μου!» (Διδαχὴ Ζ΄244-245).
   Τοῦτο εἶναι καὶ ἕνα παράδειγμα παιδείας, ὅπως τὴν ἀντιλαμβάνεται καὶ τὴν πιστεύει ὁ ἅγιος Κοσμᾶς. Πρόκειται γιὰ τὴν θεανθρωποκεντρικὴ ἑλληνορθόδοξη παιδεία, ἡ ὁποία ἔχει τρεῖς βασικοὺς ἄξονες, τὴν ἀποκεκαλυμμένη δογματικὴ ἀλήθεια, τὸ χριστομίμητο ἦθος καὶ τὴν ἁγιοπνευματικὴ Ὀρθόδοξη λατρεία, μὲ ἕνα βασικὸ στόχο, τὴν θέωση, τὴν εἴσοδο δηλαδή, στὸν παράδεισο. Ὅλα αὐτὰ συναντῶνται στὴν αὐθεντική τους μορφὴ στὶς Διδαχὲς τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ.
  Εὔκολα γίνεται ἀντιληπτὸ ὅτι ὁ ἅγιος ἀγωνίζεται νὰ θεμελιώση μία παιδεία, ἡ ὁποία θὰ προετοιμάση τὸν ὑπόδουλο ἑλληνικὸ λαό, καὶ ἰδιαίτερα τοὺς ἕλληνες τῆς Μακεδονίας μὲ τὴν πνευματικὴ καὶ ἠθικὴ ἀναγέννηση. Ἐπιμένει ὁ ἅγιος τοῦ Θεοῦ νὰ στερεώση στὶς καρδιὲς τῶν ὑποδούλων ἑλλήνων τὶς βασικὲς ἀρετές τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ τῆς Ρωμηοσύνης, τὴν ταπείνωση καὶ τὴν ἀγάπη: «Ὁ χριστιανὸς χρειάζεται δύο πτέρυγας διὰ νὰ πετάξῃ, νὰ ὑπάγῃ εἰς τὸν παράδεισον· τὴν ταπείνωσιν καὶ καὶ τὴν ἀγάπην… Πρέπει ἀκόμη νὰ στοχασθῶμεν πὼς ὁ πανάγαθος Θεὸς μισεῖ τὸν ὑπερήφανον καὶ ἀγαπᾶ τὸν ταπεινόν»[12]. «Πρέπει νὰ ἀγαπῶμεν τοὺς ἐχθρούς μας καὶ νὰ τοὺς συγχωρῶμεν· νὰ τοὺς τρέφωμεν, νὰ τοὺς ποτίζωμεν, νὰ παρακαλοῦμεν τὸν Θεὸν διὰ τὴν ψυχήν των»[13].
   Ἡ ἀγάπη τῆς ἑλληνορθόδοξης παιδείας τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ ἔχει δύο κατευθύνσεις, τὸν Θεὸ καὶ τὸν ἄνθρωπο: «Πρέπει νὰ ἔχωμεν δύο ἀγάπας̉· ἀγάπην εὶς τὸν Θεὸν μας καὶ εἰς τοὺς ἀδελφούς μας»[14]. Ἡ ἀγάπη πρὸς τοὺς ἀνθρώπους ξεκινᾶ ἀπὸ τοὺς κοντινούς μας συγγενεῖς καὶ ἐπεκτείνεται στὴν κοινότητά μας, στὴν πατρίδα μας καὶ σἐ ὅλον τὸν κόσμο.
Αὐτὴν τὴν ἁγιοπνευματικὴ ἀγάπη γιὰ τοὺς γύρω του καὶ μακρὰν ἀδελφούς, ἰδιαίτερα γιὰ τοὺς σκλαβωμένους πατριῶτες ἕλληνες, τὴν εἶχε φυτευμένη μέσα στὴν καρδιά του ὁ πατρο Κοσμᾶς. Ὅπως σημειώνει ὁ βιογράφος του Σάπφειρος Χριστοδουλίδης, «καὶ πολλάκις ἔλεγεν πὼς οἱ ἀδελφοί μας χριστιανοί ἔχουν μεγάλην χρείαν ἀπὸ λόγον Θεοῦ … καὶ ζῆλος πολὺς ἄναπτεν εἰς τὴν καρδίαν του διὰ τὴν ὠφέλειαν τῶν πολλῶν»[15]. Τὸν ζῆλον του αὐτὸν γιὰ τὴν πνευματικὴ καλλιέργεια τῶν ὑποδούλων ἑλλήνων τὸν ἐνίσχυσαν οἱ φιλοπάτριδες διδάσκαλοί του στὴν Σχολὴ τῆς Ἀθωνιάδος, Εὐγένιος Βούλγαρης καὶ Νικόλαος Τζερτζούλης, καθὼς καὶ οἱ ἀδελφοί του πατέρες μοναχοὶ στὴν ἱερὰ Μονὴ Φιλοθέου τοῦ Ἁγίου Ὄρους.
  Μὲ αὐτὲς τὶς προϋποθέσεις, μὲ αὐτοὺς τοὺς ὁραματισμούς, ἐνταγμένος μέσα στὸ συνοδικὸ σύστημα τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας (μὲ τὴν εὐχὴ τοῦ ἡγουμένου, μὲ τὴν εὐλογία τοῦ Πατριάρχου) ἀποφάσισε, ξεκίνησε νὰ περιοδεύη τοὺς τόπους τῆς Πατρίδος καὶ ἐργάσθηκε θυσιαστικὰ νὰ ἐπιτύχη τοὺς στόχους του.
   Ἡ θεόπνευστη ἀγάπη γιὰ τοὺς ὑπόδουλους ἀδελφοὺς του τὸν ὁδηγεῖ νὰ ταυτισθῆ μαζί τους στὸ πόνο καὶ στὰ βάσανα, ποὺ ὑποφέρουν. Αἰσθάνεται τὴν ἀνάγκη ποὺ ἔχουν γιὰ τὴν ἐλευθερία ἀπὸ τὴν σκλαβιά. Μπαίνει στὴ θέση τους. Γι’ αὐτὸ καὶ χρησιμοποιεῖ τὴν χαρακτηριστικὴ λέξη «ποθούμενο». Ὁ καημὸς τῶν ἀδελφῶν του γιὰ τὴν ἐλευθερία εἶναι καὶ δική του λαχτάρα. Ὅμως τὴν ἐλευθερία δὲν τὴν ἀντιλαμβάνεται ὅπως οἱ ἀρχαῖοι ἕλληνες ἁπλῶς ὡς ἀπαλλαγὴ ἀπὸ ἕνα βάρβαρο δυνάστη. Γιὰ τὸν ἅγιο Κοσμᾶ ἡ ἐλευθερία ἔχει εὐρύτερο, βαθύτερο, καὶ κυρίως πνευματικὸ νόημα. Εἶναι ἐλευθερία ἀπὸ τὴν πλάνη, τὴν ψεύτικη Πίστη, ἀπὸ τὰ πάθη τοῦ ἐγωϊσμοῦ, τῆς φιλαυτίας, τοῦ μίσους, τῆς πλεονεξίας, τῆς κοινωνικῆς ἀδικίας καὶ τῆς καταδυνάστευσης τῶν ἄλλων.
   Γι’ αὐτὴν τὴν ἐλευθερία ἀγωνίζεται νὰ ἑτοιμάση τὸ Γένος τῶν Ἑλλήνων κι ἀνάμεσά τους τοὺς Ἕλληνες Μακεδόνες.
   Τὶς Διδαχές του πρὸς τοὺς πονεμένους ραγιάδες ὁ ἅγιος Κοσμᾶς τὶς διανθίζει μὲ τὶς ἐνδιαφέρουσες γι  αὐτοὺς προφητεῖες, ἐνῶ παράλληλα θαυματουργεῖ. Μὲ τὶς προφητεῖες ζωντανεύει τὴν ἐλπίδα τους πὼς τὸ «ποθούμενο», ἡ ἐλευθερία, ἔρχεται. Μὲ τὰ θαύματά του στερεώνει τὴν πίστη τους στὴν παντοδυναμία τοῦ Θεοῦ, ποὺ εἶναι τὸ μόνο ἀληθινὸ ἀποκούμπι τους στὶς ἀμέτρητες δυσκολίες, ποὺ ἀντιμετωπίζουν.
   Ἀξίζει νὰ ὑπενθυμίσουμε κάποιες ἀπὸ τὶς πολλὲς προφητεῖες του, ποὺ σχετίζονται μὲ τὴν Μακεδονία:
   «Τὸ ποθούμενο θά  ‘ρθεῖ, ὅταν ἔρθουν δυὸ πασχαλιὲς μαζί». Ἡ προφητεία πραγματοποιήθηκε τὸ 1912, ὅταν συνέπεσαν οἱ ἑορτὲς τοῦ Πασχα καὶ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τὴν ἴδια ἡμέρα, ὁπότε ἐλευθερώθηκε ἡ Μακεδονία.
   «Καλότυχοι ἐσεῖς, οἱ ὁποῖοι εὑρέθητε ἐδῶ πάνω εἰς τὰ ψηλὰ βουνὰ, διότι αὐτὰ θὰ σᾶς φυλάξουν ἀπὸ πολλὰ δεινά. Θὰ ἀκοῦτε καὶ δὲν θὰ βλέπετε τὸν κίνδυνο. Τρεῖς ὧρες ἤ τρεῖς μέρες θὰ ὑποφέρετε». Ἡ προφητεία λέχθηκε στὴ Σιάτιστα τῆς Κοζάνης καὶ πραγματοποιήθκε στὸν πρῶτο Βαλκανικὸ Πόλεμο στὴν διάρκεια τῆς μάχης τῆς Σιάτιστας, 4 Νοεμβρίου 1912. Τότε οἱ κάτοικοι τῆς Σιάτιστας δοκίμασαν γιὰ τρεῖς ἡμέρες φρικτὴ ἀγωνία.
   «Τὸ κακὸν θὰ ἔλθη μέχρι τὸν Σταυρὸν καὶ δὲν θὰ μπορέση νὰ πάη παρακάτω. Μὴ φοβηθεῖτε. Μὴ φύγετε ἀπὸ τὰ σπίτια σας». Ἡ προφητεία λέχθηκε στὸ Πολυνέρι Γρεβενῶν, χωριὸ καταγωγῆς τοῦ μακαριστοῦ καθηγητοῦ Στεργίου Σάκκου, καὶ πραγματοποιήθηκε τὸ 1940, ὅταν οἱ Ἰταλοὶ ἔφθασαν μέχρι τὴν τοποθεσία Σταυρός, ὅπου τοὺς ἀνέκοψαν οἱ ἑλληνικὲς δυνάμεις καὶ ἀναγκάσθηκαν νὰ γυρίσουν πίσω[16].
  «Ὅταν θὰ πέση ὁ κλῶνος (ποὺ εἶναι ὁ σταυρὸς) θὰ γίνη μεγάλο κακό, ποὺ θὰ ἔλθη ἀπὸ τὸ μέρος, ὅπου θὰ δείξη ὁ κλῶνος, καὶ ὅταν θὰ πέση τὸ δένδρο θὰ γίνη ἕνα μεγαλύτερον κακόν». Ἡ προφητεία λέχθηκε στὸ Τσιράκι (σήμερα Ἅγιος Κοσμᾶς) Γρεβενῶν καὶ πραγματοποιήθηκε τὴν δεκαετία τοῦ ’40. Τὸ 1940 ἔπεσεν ὁ κλῶνος καὶ ἦλθαν οἱ Ἰταλοί. Τὸ 1947 ἔπεσε τὸ δένδρο καὶ ἡ περιοχὴ  καταστράφηκε ἀπὸ τὸν ἐμφύλιο πόλεμο.
  «Ξένος στρατὸς θὰ ἔλθη, Χριστὸ θὰ πιστεύει, γλῶσσα δὲν θὰ ξέρη».
  «Θαρθῆ καὶ μιὰ φορὰ ἀσκέρι ξένο, ποὺ τὸν Χριστὸ θὰ πιστεύη, ἀλλὰ σεῖς δὲν θὰ τὸ ξέρετε». Πιστεύεται ὅτι οἱ προφητεῖες αὐτὲς πραγματοποιήθηκαν, ὅταν οἱ Βούλγαροι κομιτατζῆδες ἦρθαν στὴν Μακεδονία ἤ καὶ τώρα ποὺ οἱ Σκοπιανοὶ διεκδικοῦν τὴν Μακεδονία.
  «Οἱ ποδιὲς τοῦ Χολομώντος θὰ ἐλεθερωθοῦν ἀναιμωτί. Θὰ κοιμηθοῦν δοῦλοι καὶ τὸ πρωῒ θὰ ἐξυπνήσουν ἐλεύθεροι». «Ὅλος ὁ ντουνιᾶς θὰ ταραχθῆ, ἀλλὰ οἱ ποδιὲς τοῦ Χολομώντα δὲν θὰ ταραχθοῦν». Οἱ προφητεῖες λέχθηκαν καὶ πραγματοποιήθηκαν ἐδῶ στὴν Ἀρναία.
  Στὴν Σμίξη τῶν Γρεβενῶν, μετὰ τὴν ὁμιλία του, ἔβαλε στὸ δένδρο τὸν σταυρὸ, γύρισε στὸ χωριὸ καὶ εἶπε: «Ἐσεῖς καημένα σπήλαια πόσες ψυχοῦλες θὰ γλυτώσετε» καὶ «Ὅταν θ’ ἀνοίξη ἡ Αὐλώνα, χαρὰ στὸν Μακεδόνα»[17].
  Καὶ μία ἀκόμη προφητεία τοῦ ἀγίου, ποὺ ἀναφέρεται στὴν καλπικη ἑλληνικότητα, τὴν ὁποία ὑποδύονται κατὰ καιροὺς διάφορα πολιτικὰ σχήματα. «Θάρθη πρῶτα ἕνα ψευτορωμαίϊκο· νὰ μὴν τὸ πιστέψετε· θὰ φύγη πίσω»[18].
  Σχετικὰ μὲ τὰ θαύματα ποὺ ἐκαμε ὁ ἅγιος Κοσμᾶς στὴν Μακεδονία ἀναφέρω ὡς παραδείγματα δύο.
  Ὅταν ἔφθασε στὸ Μοναστήρι τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος στὸ Δρυόβουνο Κοζάνης εὑρῆκε τοὺς μοναχοὺς ἀρρώστους. Ἔκαμε ἁγιασμὸ, ἔδωκε στοὺς μοναχοὺς καὶ ἐκεῖνοι ἔγιναν καλά.
   «Γύρω στὸ 1775 στὴν περιοχὴ τῶν Πιερίων ἔπεσεν ἐπάρατος λοιμός, θανατηφόρος μεταδοτικὴ ἀρρώστεια. Τὴν ἐποχὴ ἐκείνη ὁ ἅγιος Κοσμᾶς περιόδευε τὸν Ὄλυμπο καὶ τὰ Πιέρια. Οἱ πρόκριτοι τοῦ χωριοῦ Κόκοβα (σήμερα Πολυδένδρι) ἀναζήτησαν τὸν ἅγιο καὶ τὸν προσκάλεσαν νὰ ἔλθη στὸ χωριό τους καὶ νὰ κάνη λιτανεία, γιὰ νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν θανατηφόρα ἀρρώστεια. Ὁ πατρο Κοσμᾶς ἦλθε στὴν Κόκοβα, συγκέντωσε τοὺς κατοίκους στὸν ἱερὸ ναὸ τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου, ἐτέλεσε ὁλονύκτια ἀγρυπνία καὶ στὴ συνέχεια σταύρωσε τὸ χωριὸ μὲ τέσσερες σιδηρένιους σταυρούς, τοὺς ὁποίους τοποθέτησε σὲ τέσσερα ἀκραῖα δένδρα τοῦ χωριοῦ. Ὁ ἐπάρατος λοιμὸς σταμάτησε καὶ οἱ κάτοικοι σώθηκαν, ἐνῶ ἄλλοι οἰκισμοὶ ἐξαφανίσθηκαν.
  Τὸ συγκινητικὸ εἶναι ὅτι πρὶν ἀπὸ δέκα περίπου χρόνια ἡ μεγάλη βελανιδιὰ στὸν περίβολο τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου τῆς Κόκοβας ξηράθηκε καὶ οἱ ἐπίτροποι τὴν ἐκοψαν καὶ πούλησαν τὰ ξύλα στὸν κ. Δημήτριο Παπαϊωάννου, ὁ ὁποῖος τὰ ἔκαιγε τὸν χειμώνα στὸ τζάκι. Κάποια μέρα ποὺ μάζευε τὴ στάχτη βρῆκε μέσα στὸ τζάκι του ἕνα σιδηρένιο σταυρό. Ἦταν ὁ σταυρὸς ποὺ εἶχε τοποθετήσει στὴν βελανιδιὰ ὁ ἅγιος Κοσμᾶς, γιὰ νὰ σώση τὸ χωριὸ ἀπὸ τὴν θανατηφόρο ἀσθένεια. Αὐτὸς ὁ σταυρὸς φυλάγεται σήμερα στὴν Ἱερὰ Μητρόπολη Βεροίας»[19].
   Ἐκτὸς ἀπὸ τὶς διδαχὲς μὲ τὶς ἐκπληκτικὲς προφητεῖες καὶ τὰ θαύματα ποὺ ἐπιτελεῖ, ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ἀναλαμβάνει καὶ ποικίλες ἄλλες πρωτοβουλίες, σωτήριες γιὰ τὴν διατήρηση τῆς τελικῆς ἑλληνικότητας τῆς Μακεδονίας.
   Μία ἀπὸ τὶς πιὸ σημαντικὲς εἶναι ἡ ἀναχαίτηση τοῦ ἐξισλαμισμοῦ. Γιὰ τὸ ζήτημα καὶ τὴν κατάσταση ποὺ ἐπικρατοῦσε στοὺς χρόνους τοῦ ἀγίου Κοσμᾶ ἀντιγράφω ἀπὸ τὸν μακαριστὸ Μητροπολίτη πρώην Φλωρίνης, Αὐγουστῖνον Καντιώτην: «ἰδίως ὁ ἐξισλαμισμὸς ἔκαμεν θραῦσιν εἰς τὴν Μακεδονίαν, Ἤπειρον καὶ πρὸ πάντων Ἀλβανίαν, εἰς τὴν ὁποίαν ὁ ἀριθμὸς τῶν χριστιανῶν ἀπὸ 550 χιλιάδας κατῆλθεν εἰς τὸν ἀριθμὸν τῶν 50 χιλιάδων… Ἐκεῖνοι δὲ οἱ ὁποῖοι ἔμενον ἀμετακίνητοι εἰς τὴν Πίστιν τῶν Πατέρων, ὑφίσταντο σκληροὺς διωγμοὺς καὶ μαρτύρια… Κατὰ δὲ τὸ τέλος τοῦ 18ου αἰῶνος, περὶ τοῦ ὁποίου ὁμιλοῦμεν, ἐνεφανίσθη εἰς τὸ προσκήνιον τῆς ἱστορίας ἀγριώτατον θηρίον, ὁ Σουλτάνος Μουσταφᾶς ὁ Δ΄, ὅστις συνέλαβεν τὸ σατανικὸν σχέδιον νὰ ἐνεργήση μετοικεσίαν Βαβυλῶνος, ὅλους δηλαδὴ τοὺς χριστιανοὺς τῆς Ἑλλάδος νὰ τοὺς μεταφέρη εἰς τὰ βάθη τῆς Ἀσίας, εἰς τὴν Μεσοποταμίαν, εἰς δὲ τὴν ἑλλάδα νὰ ἐγκαταστήση ἀγρίας φυλάς, Ἀβασγούς, Κιρκασίους καὶ Κούρδους»[20].
  Τὶ ἀξιόλογο ἔκαμε ὁ ἅγιος τοῦ Θεοῦ γιὰ νὰ ἀναχαιτίση τὴν φοβερὴ αὐτὴ λαίλαπα τοῦ ἐξισλαμισμοῦ; Μὲ τὸ τεράστιο κῦρος, μὲ τὴν εὐφυῒα, μὲ τὴν ζέουσα ἀγάπη πρὸς τὸ ὑπόδουλο Γένος τῶν χριστιανῶν καὶ μὲ τὶς ἀκάματες προσπάθεές του,
  Ἀπομάκρυνε 1000 χριστιανὲς γυναῖκες ἀπὸ τὰ παλάτια τῶν πασάδων, οἱ ὁποῖες ὑπηρετοῦσαν ὡς παραμάνες (βάγιες).
Ἔπεισε τοὺς πλουσίους ὁμογενεῖς τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τῶν Ἰωαννίνων καὶ ἄλλων πόλεων νὰ πληρώσουν, γιὰ νὰ κατασκευασθοῦν 4000 κολυμβῆθρες, τὶς ὁποῖες μοίρασε σὲ ἀντίστοιχα χωριά, σὲ πολλὰ τῆς Μακεδονίας, γιὰ νὰ βαπτίζουν τὰ παιδιά τους καὶ νὰ τὰ δέσουν μὲ τὴν ἑλληνορθόδοξη Παράδοση.
  Ἐνδιαφέρθηκε ἰδιαίτερα γιὰ νὰ υὁθετηθοῦν ὀρφανὰ παιδιά ἀπὸ χριστιανικὲς οἰκογένειες, γιὰ νὰ μὴν εἶναι εὔκολη λεία στοὺς ἀλλοπίστους.
  Ἵδρυσε 210 σχολεῖα Μέσης ἐκπαιδεύσεως καὶ 1100 σχολεῖα Κατώτερα γιὰ ἀνάγνωση καὶ γραφή. Παντοῦ ὅπου ἐπήγαινε ἐφώναζε: «Ἀνοίξατε σχολεῖα. Νὰ σπουδάζετε καὶ σεῖς, ἀδελφοί μου, νὰ μανθάνετε γράμματα, ὅσον μπορεῖτε. Κι ἄν δὲν ἐμάθετε οἱ πατέρες, νὰ σπουδάζετε , νὰ μανθάνουν τὰ ἑλληνικά, διότι καὶ ἡ Ἐκκλησία μας εἶναι εἰς τὴν ἑλληνικήν. Κι ἄν δὲν σπουδάσης τὰ ἑλληνικά, ἀδελφέ μου, δὲν ἠμπορεῖς νὰ καταλάβης ἐκεῖνα ὅπου ὁμολογεῖ ἡ Ἐκκλησία μας. Καλύτερον, ἀδελφέ μου, νὰ ἔχης ἑλληνικὸν σχολεῖον, παρὰ νὰ ἔχης βρύσες καὶ ποτάμια, καὶ ὡσὰν μάθη τὸ παιδί σου γράμματα, τότε λέγεται ἄνθρωπος. Τὸ σχολεῖον ἀνοίγει τὰς ἐκκλησίας. Τὸ σχολεῖον ἀνοίγει τὰ μοναστήρια»[21].
  Ζητοῦσε ἀπὸ τοὺς βλαχοφώνους νὰ μὴν ὁμιλοῦν μεταξύ τους, παρὰ μόνον τὰ ἑλληνικά. Ὁ Ἀπόστολος Βακαλόπουλος παρατηρεῖ ὅτι «ἡ ἀντίληψη αὐτὴ διοχετευμένη στὸν λαὸ μὲ τὴν δύναμη τῆς θρησκευτικῆς Πίστεως, θὰ ἐπέδρασε βαθιὰ στοὺς δίγλωσσους ἤ ξενόφωνους πληθυσμούς, καὶ θὰ ἔφερε ἀποτέλεσμα, ποὺ εἶναι δύσκολο νὰ ἀποτιμήσουμε μὲ ἀκρίβεια»[22].
  Μετέφερε τὰ παζάρια τῆς Κυριακῆς στὸ Σάββατο, ὥστε οἱ χριστιανοὶ νὰ μὴν ἀπουσιάζουν ἀπὸ τὴν κυριακάτικη Θεία Λειτουργία καὶ ἀποκόβονται ἀπὸ τὴν Μητέρα Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Συμβούλευε τοὺς χριστιανούς πῶς νὰ ἀξιοποιοῦν τὴν ἡμερσα τῆς Κυριακῆς: «Νὰ πηγαίνωμεν εἰς τὰς ἐκκλησίας μας, νὰ δοξάζωμεν τὸν Θεόν μας, νὰ ἱστάμεθα μὲ εὐλάβειαν, ν’ ἀκούωμεν τὸ ἅγιον Εὐαγγέλιον καὶ τὰ λοιπὰ βιβλία τῆς Ἐκκλησίας»[23]. «Οὔτε νὰ εργαζώμεθα καὶ νὰ πραγματευόμεθα τὴν Κυριακήν. Ἐκεῖνο τὸ κέρδος ὁποὺ γίνεται τὴν Κυριακὴν εἶναι ἀφωρισμένο καὶ κατηραμένο»[24].
   Γενικὰ, ὁ ἅγιος Κοσμᾶς μὲ τὴν στάση του, μὲ τὴν παρουσία του καὶ μὲ κάθε του κίνηση, καλλιεργοῦσε στὸν λαὸ τῆς Μακεδονίας τὴν εὐσέβεια, ποὺ εἶναι βασικὸ γνώρισμα τῆς Ρωμηοσύνης. Ὅπου ἐπρόκειτο νὰ ὁμιλήση ἔστηνε ἕνα ξύλινο σταυρό, ἔβαζε τὸ σκαμνὶ, ποὺ ἔλεγε πὼς συμβολίζει τὸν τάφο του, παρήγγειλε στοὺς χριστιανοὺς νὰ ἐξομολογηθοῦν, νὰ κάμουν ἀγρυπνία, τοὺς ἱερεῖς νὰ κάνουν εὐχέλαιο, νὰ χρίσουν τοὺς χριστιανοὺς καὶ ὕστερα ἔκανε τὴν διδαχή. Μετὰ τὴν διδαχὴ μοίραζε μαντήλια γιὰ τὶς γυναῖκες, χτένια, γιὰ νὰ χτενίζουν οἱ ἄνδρες τὰ γένια τους, καὶ σταυρουδάκια γιὰ ὅλους. Μὲ ὅλους αὐτοὺς τοὺς τρόπους ἐνίσχυε τὴν Πίστη στὸν ἀληθινὸ Θεό, τὸν σύνδεσμο μὲ τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, τὴν γνήσια ἀγάπη στὸν συνάνθρωπο, τὸν σεβασμὸ στὴν ἀξιοπρέπεια καὶ στὴν ἐλευθερία τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου.
   Ἐκτὸς ἀπὸ ὅλες τὶς παραπάνω πρωτοβουλίες, ἐπεδίωξε νὰ πλησιάση στὰ λημέρια τους τοὺς κλέφτες καὶ τοὺς ληστὲς, ἀρκετοὺς ἀπὸ τοὺς ὁποιου ὀδήγησε στὴν μετάνοια.
   Μὲ ὅλη τὴν πνευματική του ἐργασία ἐνέπνευσε σὲ πολλοὺς νέους τὴν ἀγάπη στὸν Χριστὸ καὶ στὴν πατρίδα, ὥστε κάποιοι ἀπὸ αὐτοὺς νὰ ἀγνωνισθοῦν γιὰ τὴν ἐλευθερία τῆς πατρίδος καὶ νὰ μαρτυρήσουν, ὅπως ὁ Σαμουήλ στὸ Σούλι καὶ ὁ νεομάρτυς ἅγιος Δημήτριος ὁ ἐκ Σαμαρίνης.  
  Αὐτὴ ἦταν ἡ ἐργασία τοῦ ἀγίου Κοσμᾶ γιὰ τὴν διατήρηση τῆς τελικῆς ἑλληνικότητας τῆς Μακεδονίας. Ἐργασία ποὺ τὴν ἔκανε μαζὶ μὲ τοὺς ἄλλους χριστιανούς, αὐτοὺς ποὺ ἐπισκεπτόταν καὶ πρὸς τοὺς ὁποίους ὁμιλοῦσε: Ὅπως ἔλεγε ὁ ἴδιος, «ἡ ἐργασία ἡ ἰδική μου εἶναι καὶ ἰδική σας· εἶναι τῆς Πίστεώς μας, εἶναι τοῦ Γένους μας»[25].

ΕΠΙΛΟΓΟΣ
   Συμπερασματικὰ μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλὸς «…εὐηργέτησε τὸ Γένος ὅσον οὐδεὶς κατὰ κατὰ τοὺς χρόνους τῆς Τουρκοκρατίας»[26]. Συνετέλεσε τὰ μέγιστα στὴν διατήρηση τῆς γνήσιας καὶ αὐθεντικῆς, τῆς τελικῆς καὶ τέλειας ἑλληνικότητας τῆς Μακεδονίας. Ἡ ἀγιασμένη προσωπικότητά του, οἱ ἐμπνευσμένες διδαχές του, οἱ ἐκπληρωμένες προφητεῖες του, τὸ ψυχοσωτήριο καὶ ἐθνοσωτήριο ἔργο του θὰ ἔπρεπε νὰ ἀποτελοῦν καθοδηγητικὸ φάρο καὶ πυξίδα πλεύσεως γιὰ τὶς ἡγεσίες τῶν Νεοελλήνων στὴν ἀντιμετώπιση τῶν συγχρόνων δυσεπίλυτων προβλημάτων, ποὺ σχετίζονται μὲ τὴν Μακεδονία.
  Τὶ κρῖμα ὅμως! Τὰ γεγονότα, ποὺ βιώνουμε στοὺς τελευταίους καιροὺς, ἀποδεικνύουν ἀκριβῶς τὸ ἀντίθετο. Ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν προσπάθεια λύσεως τοῦ λεγομένου Σκοπιανοῦ Ζητήματος, μὲ ἀποκορύφωμα τὴν ὑπογραφὴ τῆς Συμφωνίας τῶν Πρεσπῶν, ρυθμίζονται μὲ τὴν ἀκριβῶς ἀντίθετη φιλοσοφία ἀπὸ αὐτὴν τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ. Εἶναι ὁλοφάνερη ἡ ἀπαξίωση καὶ νόθευση τῆς ἀλήθειας, ἡ καταπάτηση τῆς διακαιοσύνης, ἡ ὑποτίμηση τῆς Παραδόσεως, ἡ περιφρόνηση τῆς Δημοκρατίας, ἡ στοχοποίηση τῆς ἐλευθερίας τῆς ἀντίθετης ἄποψης, ὁ αὐταρχισμὸς καὶ οἱ ὁλοκληρωτικὲς μέθοδοι γιὰ τὴν ἐπιβολὴ τῶν ἄνομων συμφερόντων. Ὅλα αὐτὰ ὄχι μόνον τῆς τελικῆς ἑλληνικότητας, τῆς Ρωμηοσύνης, δὲν ἀποτελοῦν στοιχεῖα, ἀλλ’ οὔτε αὐτῆς τῆς ἀρχικῆς ἑλληνικότητας, αὐτὰ εἶναι χαρακτηριστικὰ στοιχεῖα μόνον τῆς βαρβαρότητας.
  Θὰ κλείσω τὴν ὁμιλία αὐτὴ μὲ μία συγκινητικὴ δέηση ποὺ ἀπευθύνθηκε στὸν ἅγιο Κοσμᾶ ἀπὸ τὸν τότε ἱεροκήρυκα Αὐγουστῖνο Καντιώτη σὲ δύσκολα γιὰ τὴν Μακεδονία χρόνια, τὸ 1949, ἀλλὰ ἔχει ἰσχὺ καὶ γιὰ τὶς μέρες μας:
   «Ἅγιε Κοσμᾶ, ἱερομάρτυς καὶ ἰσαπόστολε! Ἐβαδισες ἐπάνω στὰ ἴχνη τοῦ ἀποστόλου Παύλου. Νεώτερος ἀπόστολος τοῦ Κυρίου ἀνεδείχθης. Ἡ Ἑλλὰς (καὶ ἰδιαίτερα ἡ Μακεδονίαν, προσθέτομεν ἡμεῖς),  τὴν ὁποίαν εὐηργέτησες μὲ διδασκαλίαν, μὲ προφητείας, μὲ θαύματα καὶ τέλος μὲ τὸ μαρτυρικό σου αἷμα δὲν πρόκειται νὰ λησμονήση τὸ ὄνομά σου. Τὸ ἱερὸν σου λείψανον μένει ἐκεῖ, πέραν τῶν συνόρων μας, ὅπως μένουν τὰ ὀστᾶ τόσων ἡρώων καὶ μαρτύρων τῆς φυλῆς μας … Ἀλλ’ ἡ μακαρία ψυχή σου πτερυγίζει ὑπεράνω τῆς χώρας ταύτης, βλέπει τὰ δάκρυα καὶ τὰ αἵματα, τὰς ἀγχόνας καὶ τὰ ἰκριώματα, ποὺ ἔστησεν ὁ ἑωσφόρος διὰ νὰ ἐξαφανίση τὴν φυλὴν μας, καὶ δέεται (ἡ ψυχή σου). Καὶ μὴ παύσης δεόμενος, ὅπως ὁ Θεὸς δώση λύτρωσιν τῷ λαῷ αύτοῦ, διὰ νὰ ἐπαναλάβη ὁ μαρτυρικὸς αὐτὸς λαὸς (τῆς Μακεδονίας) τὰ τελευταῖα παρήγορα ψαλμικὰ λόγια σου, μὲ τὰ ὁποῖα ἐσφράγισες τὴν ἰδικὴν σου μαρτυρικὴν ζωήν, ‘Διήλθομεν διὰ πυρὸς καὶ ὕδατος καὶ ἐξήγαγες ἡμᾶς εἰς ἀναψυχήν’»[27].
                                                                                                                                                           Αὐγουστῖνος Γ. Μύρου, Δρ Θ.
 
                                                                                                                         Ἱ. Μ. Ἁγ. Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ, Ἀρναία Χαλκιδικῆς, 23-8-2018

[1] Αὐγ. Καντιώτου, Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, σ.  13

[2]Μένανδρος, 4ος π. Χ..  

[3] PG 31,572BD

[4] Γαλ. 5,22

[5] Ἑλληνορθόδοξη Παράδοση, ρίζωμα καὶ προοπτική, σ. 63

[6] Φώτη Κόντογλου, Παναγία καὶ Ὑπεραγία, σ. 38

[7] Διδαχὴ Α΄102-103

[8] Διδαχὴ Α΄128

[9] Διδαχὴ Α΄131

[10] Διδαχὴ Ε΄208

[11] Διδαχὴ Α΄121

[12] Διδαχή Α΄, 117, 116

[13] Διδαχὴ Δ΄, 174-175

[14] Διδαχή Α΄, 109

[15] Αὐγ. Καντιώτου, Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, σ.  68

[16] Βλ. Στ. Σάκκου, Ὁ ἀπόστολος τοῦ σκλαβωμένου Γένους, σ. 83-84

[17]Μαρίας Μαμασούλα, Ὁ ἐθναπόστολος … σ. 39

[18] Αὐγ. Καντιώτου, Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, σ. 342

[19]βλ. Γερ. Πορφυρίου Προδρομίτη, Ὁ ΠατροΚοσμᾶς στὰ Πιέρια, σ. 23-29 & 53-55

[20] Αὐγ. Καντιώτου, Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, σ. 33

[21] Αὐγ. Καντιώτου, Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, σ. 44-45

[22] Ἀπ. Βακαλοπούλου, Τουρκοκρατούμενη Μακεδονία, Τὸ κήρυγμα τοῦ ἀγίου Κοσμᾶ στὰ χωριά της, σ. 5

[23]Διδαχὴ Δ΄ 119-119

[24] Διδαχὴ Δ΄ 189-190

[25]Ἀπ. Βακαλοπούλου, Τουρκοκρατούμενη Μακεδονία, Τὸ κήρυγμα τοῦ ἀγίου Κοσμᾶ στὰ χωριά της, σ. 7

[26] Αὐγ. Καντιώτου, Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, σ. 11

[27] Αὐγ. Καντιώτου, Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, σ. 27-28

«Διαβάς εις Μακεδονίαν βοήθησον ημίν».
Η ιερά αποδημία, επί Ευρωπαϊκού εδάφους, του Εθναποστόλου ΠατροΚοσμά στην Ελληνική Γη της Μακεδονίας

Ηλίας Μογλενίδης
Υποψήφιος Διδάκτωρ Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ.
 
Α. Πρόλογος
 
Με τη παρούσα μονογραφία επιχειρούμε ένα δύσκολο έργο με μεγάλη ευθύνη. Να παρουσιάσουμε το πνευματικό πορτρέτο[1], μέσα από τις περιοδείες του στην Ελληνικότατη Μακεδονία, ενός σοφού και διακριτικού αγιορείτη[2] ιερομονάχου[3], ο οποίος, ως μεγάλη πνευματική προσωπικότητα της Εκκλησίας και του Έθνους, υπήρξε κομβικό σημείο στην πορεία μας, ως Θεολόγου και Ερευνητού. Το σεμνό, αυτό, Πρόσωπο δεν είναι άλλο από τον ηρωικό και φωτισμένο Νεομάρτυρα[4] του Γένους Άγιο Κοσμά[5] τον Αιτωλό[6]. Ιδιαιτέρως, δε, αποτελεί συγκίνηση να αναφερθούμε σε έναν ιστορικό πρόσωπο, το οποίο ως «Έλληνα Προφήτη»[7], η Εκκλησία τον τιμά μεταξύ των Αγίων Της, ως Ισαπόστολο[8]και το Έθνοςτον ευγνωμονεί, ως Εθνοιερομάρτυρα. Ανέλαβε το τεράστιο έργο της εθνικής αφύπνισης των Ελλήνων. Όταν αναφερόμαστε στον φλογερό Διδάσκαλο ΠατροΚοσμά[9], αυτομάτως, φανταζόμαστε έναν ταπεινό Προσκυνητή, ο οποίος πραγματοποιεί μια ιερά αποδημία στα θρησκευτικά μονοπάτια της Εκκλησιαστικής Ιστορίας του Γένους.
Έπειτα, θα περάσουμε στην σκιαγράφηση της προσωπικότητας του αγίου Κοσμά του Αιτωλού[10], ως περιοδεύοντα ιεροκήρυκα[11]. Ταυτόχρονα,θα μελετήσουμε την ιεραποστολική του περιοδεία και τη  μαρτυρική του μορφή στη Γη των Μακεδόνων. Στη συνέχεια, θαεξάρουμε την συμβολή του στην αναθέρμανση της Εθνικής συνείδησης του Γένους των Ελλήνων[12], σε μια χρονική περίοδο, κατά την οποία το Ελληνικό Έθνος διήγαγε τις πλέον δυσχερείς καταστάσεις των μακροχρόνιων περιόδων της ιστορίας του[13]. Μέσα στην μεγάλη τρικυμία, οΠατροκοσμάς[14], ως σταθερό πλοίο, αναδείχθηκε ένας από τους μεγαλύτερους πρωτεργάτες του Γένους μας, οι οποίοι προετοίμασαν και εξασφάλισαν την απελευθέρωσή του.
Είναι πολλά χρόνια τώρα, που στο Γηροκομείο των Ιωαννίνων ζούσε ένας γέροντας σε προχωρημένη ηλικία, άνω των εκατό ετών. Κάποιος δημοσιογράφος των Αθηνών τον επισκέφτηκε, θαυμάζοντας, πώς είχε φτάσει σε αυτήν την ηλικία των 120 ετών. Σε κάποια στιγμή, ο δημοσιογράφος, τον ρώτησε: «Γέροντα, ποια είναι η ωραιότερη ημέρα της ζωής Σου; Ποιο είναι το ωραιότερο γεγονός που έζησες;». Και ο γέροντας στάθηκε αμίλητος προς στιγμή, ύστερα δάκρυσε και είπε συγκινημένος: «Η ωραιότερη ημέρα της ζωής μου είναι όταν μικρό παιδί με πήρε η μάνα μου και με έφερε στον Άγιο Κοσμά, που περνούσε από το χωριό μας και άκουσα τη διδασκαλία του και φίλησα το χέρι του»![15]. Αυτή την εντύπωση είχε δημιουργήσει ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός[16], ο οποίος είχε γίνει θρύλος σε όλο τον Ελληνισμό[17].
 
Β. Εισαγωγή
 
Ο Άγιος Κοσμάς, εκτός από ένα μεγάλο δώρο του Θεού προς την Ορθοδοξία υπήρξε, ένας μεγάλος διδάσκαλος[18]. Αποτελεί, έναν από τους ταπεινούς διακονητές της διαφωτίσεως του λαού, που σπλαχνίστηκε τους αδελφούς του και άσκησε το ανεκτίμητο έργο της καθοδηγήσεως του λαού του Θεού[19]. Υπήρξε φλογερός, διορατικότατος, εμπνευσμένος και πρακτικός[20]. Ο πύρινος λόγος του ξεσήκωνε και έπειθε. Η έλλειψη παιδείας, οι εξισλαμισμοί και η οθωμανική τυραννία αποσκοπούσαν στο να αφανίσουν τον Ελληνισμό από προσώπου γης.
Ονομάστηκε,«Ο Καρπός και ο Ιεροκήρυκας[21] της Ρωμιοσύνης»[22], όπως τον ονόμασαν και όχι άδικα, διότι με χίλιους, μύριους κινδύνους, μπόρεσε να συνεγείρει τις συνειδήσεις των Ρωμιών και να τις στρέψει, πίσω στις ρίζες της ελληνορθόδοξης παράδοσης[23]. Έργο του, η «Διαφώτιση και ο επανευαγγελισμός» των χριστιανών[24], διότι, «το αποπνικτικό σκοτάδι της τουρκικής κυριαρχίας, κρατούσε το Γένος στην φρικαλεότητα, μιας ατέλειωτης νύκτας»[25]. Η αποστολή που ανέλαβε, ήταν: «Ν' αφυπνίσει συνειδήσεις βεβαρημένες. Να παρηγορήσει. Να σπογγίσει δάκρυα. Ν' αναπτερώσει το φρόνημα, να θερμάνει το συναίσθημα των πιστών, να σταματήσει το κύμα του εξισλαμισμού, να υψώσει κέρας χριστιανών Ορθοδόξων, να πέσει επί τέλους, μαχόμενος διά την Πίστιν»[26].
 
Γ. Η τοποθέτηση του Πατροκοσμά στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής του
 
Το μεγαλειώδες έργο του σωτήρα Χριστολάτρη αγίου θα εκτιμηθεί, αν προηγουμένως γνωρίσουμε τα ιστορικά πλαίσια μέσα στα οποία γεννήθηκε και έδρασε. Έζησε σε μια πολύ δύσκολη καμπή της ιστορίας.Η εποχή που ζει ο άγιος κληρονόμησε τη φοβερή πληγή του εξισλαμισμού[27]. Ο αγώνας και η δράση του κατά των εξισλαμισμών δεν ήταν παρά ένας ηθικός εξοπλισμός του υπόδουλου Γένους. Με την αξιοθαύμαστη ιεραποστολική του δραστηριότητα, την οποία ανέπτυξε σε όλη την βορειοδυτική Ελλάδα, πράγματι, κατόρθωσε να ανακόψει το ρεύμα των εξισλαμισμών, το οποίο κατέρχονταν απειλητικά. Ο Κοσμάς δεν κήρυξε επανάσταση. Δεν υποσχέθηκε κοινωνικούς μετασχηματισμούς και δεν προπαγάνδισε καινούρια πράγματα[28].
Ως γνωστών, οι περισσότεροι εξισλαμισμοί στο ευρωπαϊκό τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έλαβαν χώρα μετά το 1600 μ.Χ. Καθώς οι επιδρομές τους προς την Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη είχαν καταστεί πλέον δυσκολότερες. Έτσι, οι Τούρκοι στράφηκαν με μεγαλύτερη συστηματικότητα στην προσπάθειά τους να ελέγξουν τις δυτικές επαρχίες τους. Επέβαλλαν καλύτερο έλεγχο στα ορεινά διαμερίσματα, ενώ ενθάρρυναν και την πολιτική των εξισλαμισμών, που είχε σημαντικές επιτυχίες στα Δυτικά Βαλκάνια. Η κυρίως ρωμαιοκαθολική βόρειος Αλβανία εξισλαμίσθηκε, εξαιτίας της αδυναμίας της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας να ποιμάνει τους πιστούς της. Το ρεύμα των εξισλαμισμών κατέρχονταν απειλητικά προς τα νότια, με αποτέλεσμα να υποκύψουν και ελληνικές περιοχές. Συγχρόνως, το τέλος της επέκτασης και η έναρξη της υποχώρησης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας επιβάρυναν με περισσότερους φόρους τους υπόδουλους[29].       
Υπήρχαν, βέβαια και μερικά διαμερίσματα της οθωμανικής αυτοκρατορίας, τα οποία συγκέντρωναν τον πλούτο και την πνευματική και κοινωνική δράση. Η Θεσσαλονίκη, οι Σέρρες, η Κοζάνη άκμαζαν εμπορικά και πνευματικά. Η ύπαιθρος βρίσκονταν σε άγρια και πρωτόγνωρη κατάσταση. Το θρησκευτικό συναίσθημα είχε καταπέσει. Ο Εθνισμός είχε ασθενήσει. Με αποτέλεσμα οι παπάδες αλλαξοπιστούσαν. Συγκεκριμένα, να αναφέρουμε, ότι στις Σέρρες έχουμε εξισλαμισμούς κληρικών μέχρι και τα τελευταία έτη της τουρκοκρατίας.
Η δύσκολη κατάσταση περιγράφεται παρακάτω: «Όταν εγεννήθη ο Άγιος Κοσμάς η κατάστασις είχε λάβει ακόμη μεγαλυτέρας διαστάσεις. Ποικίλαι καταπιέσεις επεβαλλοντοεπι των Χριστιανών: κεφαλικός φόρος, αρπαγαί, λεηλασίαι, αιχμαλωσίαι, ερημώσεις και βίαιοι εξισλαμισμοί. Ό, τι άφηναν οι Τούρκοι το συνεπλήρωνονάτακοιληστρικαίσυμμορίαι, με αποτέλεσμα να μην δύναται κανείς να συναντήσει εις την ύπαιθρον ούτε ιερείς, ούτε Εκκλησίας εν λειτουργία, ούτε Σχολεία, ούτε διδασκάλους, ούτε ανθρώπουςμεχαράν εις το πρόσωπον αυτά δε τα ανήπιααπέθνησκον ως και πρότερον αβάπτιστα και οι νεκροίεθάπτοντο άνευ νεκρωσίμου ακολουθίας. Είχεν επί πλέον να αντιμετωπίσει την ύπουλον και αδίστακτονπολιτικήν των απλήστων Ενετών, την δολιότητα και κακοντρέχειαν των Καθολικώνπου απέβλεπον εις την πλήρη εξουθένωσιν και τελικήνυποταγήν της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας εις τον πάπαν της Ρώμης, τας εδαφικάς βλέψεις των ισχυρών ηγεμόνων της Ευρώπης προς τα ελληνικά εδάφη της  τουρκικής αυτοκρατορίας. Τέλος, την μεθοδικοτέραναφαίμαξιν και εξάντλησιν του ελληνικού στοιχείου»[30].
Το Γένος μας, μέσα στη μακροχρόνια εκείνη σκλαβιά, ζητούσε κυβέρνηση να το διοικήσει, ζητούσε δασκάλους να το φωτίσουν, ζητούσε παπάδες να το αγιάσουν, ζητούσε οπλαρχηγούς να το ελευθερώσουν. Κυρίως όμως του χρειαζόταν ένας άγιος Γέροντας, ν' ανάψει φως μπροστά του, ν' αναλάβει όλη τη φροντίδα του, να το κατευθύνει, να το ξυπνήσει από το λήθαργο, να το πάρει σαν μικρό παιδί από το χέρι, να το βάλει κάτω από το πετραχήλι του και να το ειρηνεύσει, να του ανοίξει τα μάτια με το Ευαγγέλιο, να το διδάξει με τη σοφία του και να το παιδαγωγήσει με την πείρα του. Διατήρησε άσβεστη τη φλόγα της πίστεως στις καρδιές των απλοϊκών χριστιανών της εποχής του, που χειμάζονταν πνευματικά από την οθωμανική λαίλαπα[31].Και η θεία Πρόνοια έστειλε τον άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, που δεν ήταν βέβαια ο μόνος[32]. Τον ακολουθούσαν πολυάριθμοι ιερείς και μαθητές του, μαζί με τους οποίους και πλήθος λαού.
Είναι χαρακτηριστικό, να αναφέρουμε, ότι ο Άγος Κοσμάς τον 18ο αιώνα θεωρεί, ότι για τους υπόδουλους Ορθοδόξους χριστιανούς ο κίνδυνος των Δυτικών είναι μεγαλύτερος από αυτόν των Τούρκων[33]. Η πίστη διαφυλάσσονταν  καλύτερα υπό τους οθωμανούς από ότι υπό τους Ενετούς και λοιπούς Καθολικούς. Με την αποστολή ιεραποστόλων συνεχίστηκαν οι θρησκευτικές πιέσεις των Ρωμαιοκαθολικών στις υπόδουλες περιοχές και μετά την Άλωση.
 
Δ. Η Μεγάλη Του Απόφαση
 
Το Άγιον Όρος[34] ανέδειξε, φλογερούς Εθναποστόλους, όπως ο άγιος Κοσμάς, και πολλοί άλλοι, οι οποίοι έφερναν τον λόγο του Θεού και την ελπίδα της αναστάσεως του γένους[35]. Να πως ο ίδιος περιγράφει την απόφασή του, ν’ αφήσει την εράσμια αθωνική ησυχία και τη φιλόθεη αδελφότητα της μονής του και να εξέλθει στον κόσμο προς συνδρομή των καταπονουμένων αδελφών του: «Σιμά εις τα άλλα ηύρηκα και τούτον τον λόγον, όπου λέγει ο Χριστός μας, πως δεν πρέπει κανείς χριστιανός, άνδρας ή γυναίκα, να φροντίζη δια λόγου του μόνον πώς να σωθή, αλλά να φροντίζη και για τους αδελφούς του[36]. Και όποιος φροντίζει μόνον δια του λόγου του και δεν φροντίζει και δια τους αδελφούς του, εκείνος θα κολασθή[37]. Ακούοντας και εγώ, αδελφοί μου, ετούτον τον γλυκύτατονλόγον, όπου λέγει ο Χριστός μας, να φροντίζομεν και δια τους αδελφούς μας, με έτρωγε εκείνος ο λόγος μέσα εις την καρδιάν μου, τόσους χρόνους, ωσάν το σκουλήκι, οπού τρώγει το ξύλον[38]. Τι να κάμω και εγώ; Στοχαζόμενος και την αμάθεια μου[39], εσυμβουλεύθηκα τους πνευματικούς μου πατέρας Αρχιερείς, Πατριάρχας, τους εφανέρωσα τον λογισμό μου, ανίσως και είναι θεάρεστον τέτοιον έργον νάν το μεταχειριστώ. Και όλοι με επαρεκίνησαν να το κάμω, και με είπαν πως τέτοιον  έργον καλόν και άγιον είναι[40]. Μάλιστα παρακινούμενος περισσότερον από τον παναγιώτατον κυρ-ΣωφρόνιονΠατριάρχην –να έχωμεν την ευχή του - και λαμβάνοντας τας αγίας του ευχάς, άφησα την εδικήν μου προκοπήν, το εδικόν μου καλόν, και εβγήκα να περιπατώ από τόπον εις τόπον και να διδάσκω τους αδελφούς μου»[41].
Από εκείνη τη στιγμή δεν μπορούσε να βρει ησυχία, διότι τον βασάνιζαν ο πόνος και τα βάσανα των ορθοδόξων Ρωμιών, οι οποίοι στέναζαν κάτω από την οθωμανική τυραννία[42]. Ο εφιάλτης του εξισλαμισμού των αδελφών του τάραζε τον ύπνο του. Κρισιμότατη η ώρα! Το Γένος κινδύνευε. Έλεγε συχνά: «Όθεν άφησα την ιδικήν μου προκοπήνκαι εβγήκα να περιπατώ από τόπον εις τόπον, να διδάσκω τους αδελφούς μου»[43].
Γράφει, ο έτερος βιογράφος του Ευγένιου Βουλγάρεωςτα εξής: «Ο Μεγάλος αυτός διδάσκαλος Ευγένιος Βούλγαρης με ερριζωμένην εις την ψυχήν του την μεγάληνΕθνικήν ιδέαν, όταν εν τη πολυγνωσία του εδίδασκεν ανώτερα μαθήματα, εις κάποιαν στιγμήν εχαμήλωνε τον τόνο της φωνής του και ομιλών ως αν μυστικόν τι να εξεμυστηρεύετο, εμύει τους μαθητάς του εις την ιδέαν της ανεξαρτησίας της Ελληνικής Πατρίδος. Τότε εν τη βαθεία του παρατηρητικότητα διέκρινε τους συγκινουμένους εκ πατριωτισμού μαθητάς του και αυτούς τους επροώριζε να καταστούν εμπνευσμένοι διδάσκαλοι του Γένους. Να διασκορπισθούν ανά την Ελλάδα δια να διδάξουν Ελληνικά γράμματα και να τονώσουν το εθνικό φρόνημα. Όσους μάλιστα από αυτούς τους μαθητάςεξετίμα ιδιαιτέρως και εις όσους ανεγνώριζεν εξαιρετικά ψυχικά και σωματικά προτερήματα τους ωμίλειπερισσότεροναπροκαλύπτως και τους ώρκιζε εν ονόματι της Αγίας Τριάδος, ότι δια την Ανάστασιν του Γένους θα θυσιάσουν ακόμη και την ζωή των. Εις μεταξύ τούτων ήτο και ο Κοσμάς, ο οποίος ωρκίσθη να αγωνισθή και να θυσιασθή δια την Μεγάλην Ιδέαν»[44].
Υπάρχει, βέβαια, και η πληροφορία, την οποία μας χαρίζει ο Περραιβός[45] για τον όρκο που έδωσαν σπουδαστές της Αθωνιάδας[46], μεταξύ των οποίων και ο Κοσμάς. Με τον όρκο υπόσχονταν, ότι θα βοηθήσουν στον φωτισμό του Γένους. Κατά τον βιογράφο Σάπφειρο Χριστοδουλίδη ο άγιος πίστευε ότι εκείνοι που έχουν σπουδάσει έχουν χρέος να μεταλαμπαδεύουν τις γνώσεις τους διδάσκοντας τον κοινό λαό, που ζει μέσα στην απαιδευσία και την βαρβαρότητα, και όχι να τρέχουν στα αρχοντικά και στις αυλές των μεγάλων για να αποκτήσουν πλούτο και αξιώματα[47].     
Εγκαταλείπει την Ιερά Μονή Φιλοθέου[48], όπου υπήρξε και η Μονή της μετανοίας του, και δίδεται με όλες του τις δυνάμεις στη διακονία του «εν αιχμαλωσία»[49] ευρισκομένου Γένους»[50]. Και ιδού, «Εξήλθεν ο σπείρων του σπείραι τον σπόρον αυτού» (Διδαχή Δ΄)[51]. Μεμόνη συνοδεία το ράσο, το ραβδί του και ένα καλογερικό τορβά, όργωσε στην κυριολεξία την Ελλάδα[52].Ξεκίνησε ως χρυσαετός από το Άγιον Όρος με σκοπό να πραγματοποιήσει τις ιεραποστολικές Του περιοδείες[53].
 
Ε. Οι Περιοδείες Του
 
Αν κάποτε, ο Απόστολος των Εθνών Παύλος, τον οποίο παρομοιάζουν με τον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ο οποίος με απόλυτη ακρίβεια μιμήθηκε τον Παύλο,«Προσκαλείτο δι’ οράματος της νυκτός, ανδρός Μακεδόνος», ο οποίος τον προέτρεπε: «Διαβάς εις Μακεδονίαν, βοήθησονημιν» έπαιρνε έτσι, την εις τα έθνη πορεία της κλήσεώς του, τώρα ο Άγιος των σκλάβων, μέσα στο ιερόκελί του, λαμβάνει και αυτός την θεϊκή πρόσκληση: «Διαβάς εις Μακεδονίαν, βοήθησονημιν». Άλλωστε, οι διδαχές του Κοσμά παρομοιάζονται με το κήρυγμα του Παύλου. 
Αξίζει να αναφέρουμε, ότι αν παρατηρήσουμε την ακολουθία του αγίου Κοσμά θα δούμε, πως ο υμνογράφος του Σάπφειρος Χριστοδουλίδης[54] γράφει για τον Κοσμά: «Παύλοντον ζηλωτήνευφημήσωμεν, Κοσμάν τον Ισαπόστολον». Επίσης, στο τρίτο προσόμοιο του εσπερινού της εορτής ο άγιος παραλληλίζεται με τον Απόστολο Παύλο: «Ως ο Παύλος ο ένθεος του χριστού ευαγγέλιον, πανταχού εκήρυξαςιερώτατε»[55]. Το σημαντικότερο που θα πρέπει να υπομνηματίσουμε είναι, ότι ο Κοσμάς ο Αιτωλός, ως νέος Παύλος είχε εξοικειωθεί με τον θάνατο στο σημείο, μάλιστα, να προσεύχεται στο Θεό, ώστε να επισφραγίσει την βιωτή του με το μαρτύριο[56].
Ο Πατροκοσμάς πραγματοποίησετρείς ή κατ’ άλλους τέσσερις, μεγάλες περιοδείες σε όλη την Ελλάδα[57]. Για είκοσι ολόκληρα έτη, από το 1760 μέχρι το 1779, ως Ιεραπόστολος διακόνησε τον λόγο του Θεού. Οι πορείες του δεν μπορούν να οριστούν με ακρίβεια. Για τις διάφορες περιοδείες Του λαμβάνουμε γνώση μέσα από την παράδοση και τις γραπτές ιστορικές μαρτυρίες. Επίσης,από διάφορες «Ενθυμήσεις» και «Σημειώματα» σε εκκλησιαστικά και λειτουργικά βιβλία. Για τα βιογραφικά του στοιχεία λαμβάνουμε γνώση και από «Τοπικές και προφορικές παραδόσεις». Επίσης, υπάρχουν τοπωνύμια, τόποι όπου δίδαξε και έκτισε σχολεία. Άλλωστε, η διέλευσή Του μαρτυρείται και από τα Προσκυνητάρια που έφτιαξε και τους Σταυρούς που τοποθέτησε για τα κηρύγματά του. Υπάρχουν και άλλα στοιχεία, όπως έγγραφα, εκθέσεις και επιστολές του, από τα οποία πληροφορούμαστε για τις διάφορες επισκέψεις του. Όλα, αυτά, αποτελούν τα διαπιστευτήρια της όλης βιωτής του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού[58].
Πρόκειται για νεομάρτυρα με ιστορικά βεβαιωμένη δράση στον ελληνικό χώρο, οι παραδόσεις πού τον αφορούν παρουσιάζουν και ιστορικό ενδιαφέρον, αφού δεν πρόκειται γιε δημιουργήματα με μυθική ή συναξαριακή βάση, όπως κατά κανόνα συμβαίνει με τις παραδόσεις άγιων, πού ανήκουν σε χρονικά προγενέστερες περιόδους. Θα πρέπει να τονίσουμε, ότι το ερευνητικό ενδιαφέρον επικεντρώνεται, κυρίως, στη διάκριση ανάμεσα στο ιστορικό και στο μυθικό στοιχείο, ώστε με τον τρόπο, αυτό, να διασαφηνιστεί η έκταση και η μορφή των ιστορικών δεδομένων.
 
ΣΤ.Οι Περιοδείες Του στην Ελληνική Μακεδονική Γη[59]
Πρώτη Περιοδεία

Επί μια εικοσαετία, έσκισε σαν άστρο τα «σκότη τα πυκνά» του δούλου Γένους με το φωτεινό και θαυματουργό πραγματικά λόγο και βίο του. Το έργο του υπήρξε εθνοσωτήριο και αναμορφωτικό. Μια κρίσιμη εποχή κατά οποία το Γένος κινδύνευε.Κατά την πρώτη του περιοδεία επισκέφτηκε την Κωνσταντινούπολη, τη Θράκη, τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία, τη Στερεά Ελλάδα, την Ήπειρο, τα νησιά του Αιγαίου και Ιονίου πελάγους, τη σημερινή Αλβανία και τα Σκόπιακηρύττοντας, νουθετώντας, στηρίζοντας, παραμυθώντας και διορθώνοντας. Διδάσκει πως θα πρέπει να ομιλεί ο Ιεροκήρυκας[60]. Δηλαδή, κάτω από τον ίσκιο του Σταυρού, πάνω σε ένα σκαμνί, που σημαίνει τον τάφο, διότι η ιερουργία του λόγου του Θεού αποτελεί για τον ιεροκήρυκα μια σταυροαναστάσιμη πορεία[61]. Επίσης, ο ακατάβλητος και μοναδικός μοναχός Κοσμάς, αναφέρει, ότι ο μοναχός θα εξέλθει του μοναστηριού όχι για να δοξασθεί, αλλά με σκοπό να θυσιασθεί για τους αδελφούς του.
Συναντήθηκε, λοιπόν, με τον Πατριάρχη Σεραφείμ Β΄ (1757-1761), ο οποίος γοητεύτηκε από την προσωπικότητα του Αγίου. Του έδωσε την άδεια να κηρύξει. Παράλληλα, με συνοδική απόφαση διορίστηκε ο Άγιος «Γενικός Αποστολικός Ιεροκήρυξ της ΑνατολικήςΕκκλησίας»[62]. Επέλεξε τον αποστολικό τρόπο δράσης, υπακούοντας σε εντολές και ευρύτερο σχέδιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου[63]. Επέλεξε τον αποστολικό τρόπο δράσης, υπακούοντας σε εντολές και ευρύτερο σχέδιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου[64]. Η έναρξη ιεραποστολικής δράσης, σχεδόν ταυτόχρονα με τον Κοσμά και από τον λόγιο ιεροκήρυκα του πατριαρχείου Δωρόθεο Βουλησμά[65], ο οποίος «πολύ πιθανόν μιμούμενος τον Άγιο, αγωνίστηκε με ανυπέρβλητο ζήλο, χριστιανική αγάπη για την επίτευξη του ίδιου σκοπού»[66], ενισχύει αυτή την εκδοχή.
Ο Μέγας Υμνογράφος Γέροντας Γεράσιμος ο Μικραγιαννανίτης στην ακολουθία που εξέδωσε για τον άγιο Κοσμά και συγκεκριμένα, στο δεύτερο προσόμοιο της ακολουθίας του Εσπερινού, θα μας υπενθυμίσει: «Μακεδονίαν δε Άγιε, άπασαν, δρόμωΑποστολικώδιέτρεξαςπόνοιςπλείοσι»[67]. Τον καλούσε η ένδοξη χώρα των Ελλήνων, η Μακεδονία, ώστε να κηρύξει το Χριστιανισμό στην Ευρώπη. Να αναφέρουμε, σε αυτό το σημείο, ότι ο Ιερός Χρυσόστομος στη Β΄ ομιλία του σχετικά με την Α΄ προς Θεσσαλονικείς επιστολή εγκωμιάζει του Μακεδόνες ως εξής: «Είναι αλήθεια, ότι ο λαός των Μακεδόνων ήταν ονομαστός πριν από την έλευση του Χριστού και παντού υμνούνταν περισσότερο και από τους Ρωμαίους»[68].Στην πρώτη περιοδεία του, η οποία διήρκησε από το 1760-1763, αφού περιηγήθηκε τα χωριά της Κωνσταντινούπολης και της Θράκης πέρασε και από τη Μακεδονία. Ήταν ήδη σαράντα έξι χρονών[69].
 
Ζ. Δεύτερη Περιοδεία

Στην Δεύτερη Περιοδεία, το 1763, η οποία διήρκησε 11 χρόνια, αφού έλαβε την ευλογία και την ανανέωση της άδειας, από τον τότε Οικουμενικό Πατριάρχη Σαμουήλ Β΄ Χαντζερή, «Άρχισε να κηρύττει πάλιν τον λόγον του Ευαγγελίου με περισσοτέραν θερμότητα και ζήλον»[70]. Η πορεία του, δεν σταματά αλλά συνεχίζει προς την Ανατολική Μακεδονία[71]. Πρώτος σταθμός του, επί Ευρωπαϊκού εδάφους, υπήρξε η ΠαύλειαΚαβάλα[72]. Η πόλη εκείνη την εποχή είχε 3.000 κατοίκους[73]. Δίδαξε και μεταξύ άλλων, είπε και τον διαχρονικό του λόγο: «Τον Τούρκο φίλο και να τον κάμης το ραβδί σου μην το αφήσεις». Δηλαδή, ακόμα και αν ο Τούρκος γίνει φίλος σου, κράτα πάντα το ραβδί σου, για να αμυνθείς, για να προστατευθείς, διότι ο Τούρκος κάποια μέρα θα σου επιτεθεί.
Η παράδοση μαρτυρεί, ότι πέρασε από την Ανατολική Μακεδονία. Συγκεκριμένα, έχουμε την διέλευσή του από τοΠράβι[74] (Ελευθερούπολη)[75]της Καβάλας. Εκεί, ανάμεσα στο πλήθος των ακροατών του βρισκόταν ένας άνθρωπος, ο οποίος έκλεψε ένα πήλινο σκεύος από τα τσουκαλάδικα. Τότε, ο άγιος είπε: «Ο πηλός έκλεψε πηλό»[76]. Ο άγιος, συνεχίζοντας την πορεία του πέρασε και από τη Μεσορώπη[77] της Καβάλας. Πραγματοποίησε, το κήρυγμά του, ανεβασμένος πάνω σε ένα πεζούλι. Εκείνος ο τόπος ονομάζεται σήμερα του «Κοσμά»[78]. Κι όταν οι Μεσορωπηνοί[79] περνούν από ένα δρομάκι εκεί κοντά, κάνουν με ευλάβεια τον σταυρό τους[80].
Έπειτα, φθάνει στις Σέρρες. Τελευταίος σταθμός, στην πορεία του, το Άγιον Όρος, όπου και επισκέφτηκε όλες τις ιερές Μονές και Σκήτες[81]. Οι κατοικοι των πόλεων και των χωριών, από την Ήπειρο ως την Θράκη ζουν ακόμη και σήμερα την θρυλική παράδοση του Κοσμά[82]. Στη συνέχεια, με προορισμό, τα τουρκόφωνα χωριά της Δράμας καταφθάνει στην Ιερά Μονή της Παναγίας της Εικοσιφοινίσσης στη Δράμα[83].Ο μεγάλος άγιος των σκλάβων και των ραγιάδων Ρωμιών,  έχοντας, ως ορμητήριο το μοναστήρι, κήρυττε στα γύρω Χωριά του Παγγαίου, όπου και μέχρι σήμερα, θυμούνται το πέρασμά του.
Φεύγοντας, από την Ανατολική Μακεδονία, άφησε και μια προφητεία: «Από τρία μπουγάζια στενά, Σκρα, Κράψη και Μουζίνα, θα περνούν πολλά στρατεύματα για την Πόλη. Καλό είναι τα γυναικόπαιδα να βγουν στα βουνά. Θα σας ρωτούν αν είναι μακριά η Πόλη. Εσείς να μη λέτε την αλήθεια, διότι θα σας κακοποιήσουν. Ο στρατός αυτός δεν θα φθάσει στην Πόλη. Στη μέση του δρόμου θα μάθει ότι ο πόλεμος τελείωσε»…(Αυτή η προφητεία αφορά ξεκάθαρα τις μάχες των βαλκανικών πολέμων στην Ανατολική Μακεδονία (1912-1913), στα στενά του Σκρα και αλλού, ενώ πραγματικά ο στρατός δεν έφθασε ποτέ στην Κωνσταντινούπολη, αφού ο πόλεμος έληξε..)[84].
Τελευταίος σταθμός, στην πρώτη του πορεία, το Άγιον Όρος[85], όπου και επισκέφτηκε όλες τις Ιερές Μονές και Σκήτες[86]. Οι κάτοικοι των πόλεων και των χωριών της Μακεδονίας ζουν πολύ έντονα ακόμη και σήμερα την παρουσία, αλλά και την θρυλική παράδοση του Κοσμά[87].Σκοπό του, ήταν, να λάβει, την έγκριση και την άδεια της απομακρύνσεώς του, από την Ιερά Μονή Φιλοθέου όπου είχε μονάσει. Αφού έδειξε την άδεια του Πατριάρχη, ζήτησε από τον Ηγούμενο της Μονής να του χορηγήσει και τη δική του[88]. Έτσι, χωρίς διατυπώσεις, αλλά με ευκολία του ανανέωσαν την άδεια και ξεκίνησε το δύσκολο και μακρόχρονο πνευματικό του ταξίδι.
Έπειτα κατευθύνθηκε στη Θεσσαλία. Από τη Θεσσαλία ανεβαίνει προς τη Μακεδονία[89].Η παράδοση, αναφέρει, τη διέλευση του αγίου από τα χωριά της Πιερίας. Πρώτος σταθμός του υπήρξε το Λιτόχωρο[90]. Δεν μπορούσε να το αγνοήσει, διότι εκείνη την εποχή, το Λιτόχωρο, ήταν ένα ισχυρό θρησκευτικό και εθνικό κέντρο. Περνώντας, ο Άγιος, κήρυξε στη θέση «Χοροστάσι»[91], επειδή εκεί χορεύανε ή Πλάτανος, επειδή στη μέση υπάρχει πλάτανος που βρίσκεται μεταξύ Παναγίας και αγίας Παρασκευής. Συγκεντρώθηκε πλήθος κόσμου, οι οποίοι του έκαναν ερωτήσεις για τη συντέλεια του κόσμου. Σήμερα, υπάρχει Προσκυνητάρι του αγίου Κοσμά στην που κήρυξε, ώστε να θυμίζει το πέρασμά του. 
Στη συνέχεια, πέρασε από την Βροντού[92], όπου δίδαξε στη θέση «Σταυρός». Έφτασε στην Καρυά[93]του Ολύμπου. Εκεί, φιλοξενήθηκε στο σπίτι ενός ευσεβούς χριστιανού, που λεγόταν Σακελλάρης, τον οποίο αντάμειψε για την Αβραμιαία φιλοξενία του[94].Οι νύφες του Σακελλάρη στενοχωρήθηκαν, διότι δεν είχαν λάδι για να μαγειρέψουν. Τότε, ο πατροΚοσμάς έκανε το θαύμα. Τα πιθάρια της οικίας του Σακελλάρη γέμισαν από λάδι[95]. Στο χωριό υπάρχει μια βρύση. Οι κάτοικοι την ονομάζουν βρύση του αγίου Κοσμά. Εκεί κοντά ο Άγιος έκανε πολλές ώρες διδασκαλίας με αποτέλεσμα οι ακροατές να ξεχάσουν να φάνε και να πιούνε. Όταν σταμάτησε τη διδαχή του κτύπησε με το ραβδί του το βράχο και βγήκε άφθονο νερό, καθαρό και κρυστάλλινο. Σήμερα, υπάρχει προσκυνητάρι για να θυμίζει τη διέλευση του αγίου Κοσμά.
Συνεχίζοντας την πορεία του, επισκέφτηκε την Άνω Μηλιά[96]Πιερίας.Η Μηλιά υπήρξε Ελληνοχριστιανικό κέντρο με ηρωική και πολιτιστική ακτινοβολία. Εκείνη την εποχή, βρισκόταν σε ακμή ο Πύργος των Λαζαίων, οι οποίοι ήταν οι πιο χαρισματούχοι ηγέτες του Ολύμπου. Ο άγιος Κοσμάς επισκέφτηκε τους Λαζαίους[97] και φιλοξενήθηκε στον Πύργο τους. Στο Ναό της Αγίας Παρασκευής συγκέντρωσε όλους τους κατοίκους του χωριού με σκοπό να τους διδάξει για την ελπίδα της Ελευθερίας. Ορατό σημείο της επισκέψεως του αποτελεί ο σιδερένιος Σταυρός που έμπηξε ο ίδιος στη διχάλα ενός δένδρου (πεύκου). Το θαυμαστό είναι ότι ο Σταυρός μέχρι σήμερα παραμένει αναλλοίωτος, για να θυμίζει τη διάβαση του αγίου από την Άνω Μηλιά. Από το γεγονός, αυτό, το τοπωνύμιο μέχρι σήμερα ονομάζεται «Σιδερένιος Σταυρός». Η ευλάβεια των κατοίκων της Άνω Μηλιάς, πριν από λίγα χρόνια, έχτισε δίπλα στο δένδρο με το Σταυρό μικρό Ναό, αφιερωμένο στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό.
Αξίζει να αναφέρουμε και τρία θαυμαστά σημεία, σχετικά με τη διέλευση του Αγίου και το Σταυρό, τον οποίο είχε τοποθετήσει.

1. Την εποχή που επισκέφθηκε την Άνω Μηλιά ο Άγιος Κοσμάς είχε εμφανισθεί στα καμποχώρια μια φοβερή επιδημία χολέρας που θανάτωνε ομαδικά τον κόσμο. Οι τρομοκρατημένοι κάτοικοι, ζήτησαν τη θαυματουργική βοήθεια του Αγίου για να σωθούν. Ο Άγιος, μαζί με τους Ιερείς του τόπου και όλους τους κατοίκους, τέλεσε παράκληση. Μετά την παράκληση όλοι μαζί γύρισαν το χωριό τρεις φορές. Στο ανατολικό μέρος σταμάτησαν και έκανε πάλι δέηση. Τότε έμπηξε στη διχάλα ενός δέντρου το Σταυρό και έτσι το θαύμα έγινε. Το χωριό σώθηκε από τη χολέρα[98].
2. Ένας βοσκός έχασε τα πρόβατά του στο βουνό Πιέρια και έψαχνε να τα βρει. Στο δρόμο που πήγαινε, συναντήθηκε με τον Άγιο Κοσμά. Χωρίς να του αναφέρει τίποτα για τα χαμένα του πρόβατα, ο Άγιος του είπε πως τα πρόβατα βρίσκονται στην περιοχή «ντίτσιο». Ο βοσκός δυσπίστησε στην αρχή, γιατί του φάνηκε απίθανο να είναι εκεί τα πρόβατα. Υπάκουσε όμως στον Άγιο, πήγε εκεί που του είπε και βρήκε τα πρόβατά του.
3. Ένα καλοκαιριάτικο μεσημέρι του έτους 1964 προκλήθηκε φωτιά στο δάσος της Άνω Μηλιάς. Αμέσως δόθηκε εντολή από την κοινότητα να σπεύσουν οι κάτοικοι για την κατάσβεσή της, όπως βέβαια και το πυροσβεστικό σώμα. Έντρομοι οι κάτοικοι έφθασαν στο σημείο και έσβησαν τη φωτιά. Μέσα όμως στη θλίψη τους, αντίκρισαν κάτι θαυμαστό. Η φωτιά που κατέστρεψε τα πάντα στο πέρασμά της σεβάστηκε το δέντρο με το Σταυρό του Αγίου Κοσμά. Μέσα στην πύρινη λαίλαπα αυτό έμεινε ατόφιο, όρθιο, απείραχτο.

Στη συνέχεια έφτασε στο χωριό Μοσχοπόταμος[99] (Δριάνιστα)[100].Κήρυξε κάτω από μια καρυδιά. Ενώ δίδασκε, ξαφνικά σταμάτησε για λίγο, κοίταξε απέναντι προς τη Θεσσαλονίκη, δάκρυσε και είπε: «Μακάριοι όσοι κατοικούν στην ποδιά του Ολύμπου».Τέλος, ο δρόμος του αγίου τερμάτισε στην Kατερίνη[101], όπου εκείνη την εποχή ονομάζονταν Αικατερίνη[102]. Αριθμούσε περί τους 18.000 κατοίκους από τους οποίους οι 1.000 ήσαν οθωμανοί[103]. Στην Κατερίνη και συγκεκριμένα στο συνοικισμό της Ανδρομάχης, ιδρύθηκε Ναός του Αγίου Κοσμά, για να θυμίζει το πέρασμά του.Στην Κατερίνη καθιέρωσε το παζάρι να πραγματοποιείταιτο Σάββατο αντί της Κυριακής, που είχαν καθιερώσει οι εβραίοι, με σκοπό να μένουν, την Κυριακή, οι χριστιανοί αλειτούργητοι.
Επίσης, πέρασε και από τον Κολινδρό[104]. Στον ευλογημένο τόπο, άφησε μια προφητεία και[105] είπε: «Με δυσκολία θα έρθη το ποθούμενο», αλλά «Το ποθούμενον θα έρθη όταν θάρθουνδυό καλοκαίρια και δυό πασχαλιές μαζί»[106]. Η προφητεία εκπληρώθηκε το 1912, όταν απελευθερώθηκε η Ήπειρος από τον Τουρκικό ζυγό. Τη χρονιά αυτή οι γιορτές του Ευαγγελισμού και του Πάσχα, συνέπεσαν την ίδια μέρα, σύμφωνα με το παλιό ημερολόγιο που ίσχυε τότε στην Ελλάδα[107].
Κατά την περιοδεία του, ο άγιος πέρασε από τη Ράχη[108]. Πηγαίνοντας, ο πατροκοσμάς, στις Καρυές συνάντησε τον βοσκό Γιάννη Κούρτη, ο οποίος ήταν στενοχωρημένος, διότι είχε χάσει τα πρόβατά του. Μόλις, τον είδε ο Άγιος, του είπε: «Επάνω στη φτελιά είναι τα γίδια σου». Το περιστατικό διηγείται ο τρισέγγονος του βοσκού Ιωάννης Κούρτης. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, ο Άγιος Κοσμάς πέρασε και από την παλιά Λεπτοκαρυά και από τους Πόρους, όπου δίδαξε και είπε διάφορες προφητείες.
Αφήνοντας πίσω του την Πιερία διέσχισε την Ελασσόνα[109]όπου και δίδαξε. Εκείνη την εποχή στην Ελασσόνα ανήκουν η Ραψάνη και μεγάλο μέρος των Χασίων. Οι χριστιανοί κάτοικοι ήταν 59.000 και οι οθωμανοί 3.000. Αφού περιόδευσε και δίδαξε στα χωριά των Χασίων μεταξύ των οποίων το χωριό Ανάληψη[110], όπου έστησε σταυρό. Έπειτα, πέρασε και από την Τσαριτσάνη[111].Στη συνέχεια, κατευθύνθηκε στα Σέρβια[112] της Κοζάνης. Την εποχή, εκείνη, υπήρχαν εξωμοσίες και επικρατούσε η Βλαχική γλώσσα[113]. Το πέρασμα και τη διδασκαλία, την οποία πραγματοποίησε, ο άγιος, στον ευλογημένο, αυτό, τόπο βρίσκονται χαραγμένες μέχρι και σήμερα στη μνήμη των κατοίκων[114].Υπάρχει παράδοση από την Αιανή Κοζάνης για την καταστρο­φή των Σερβίων, κατά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο από τούς Γερμανούς. Το γεγονός αποδίδεται σε προφητεία τού αγίου Κοσμά τού Αιτωλού, ο οποίος όταν πέρασε και είδε τα Σερβία,είπε: «Τι θα πάθετε!». Έτσι με την Κατοχή καταστράφηκαν και κάηκαν από τούς Γερμανούς.
Στη συνέχεια, προχωρώνταςβορειότερα καταφθάνει στην πόλη της Κοζάνης[115]. Διανυκτέρευσε στο Μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου, στο οποίο υπήρχαν κελιά φιλοξενίας. Εκεί, πραγματοποίησε το κήρυγμά του στο υπόγειο της Αγίας Παρασκευής[116], ο οποίος βρίσκεται κάτω από τον σημερινό ομώνυμο Ιερό Ναό. Τους ζήτησε να συγκεντρώσουν όλα τα χρυσά και αργυρά κοσμήματα των γυναικών με σκοπό την ίδρυση σχολείου[117]. Στην Κοζάνη διασώθηκε και μια παράδοση που περιγράφει την εμφάνισή του. Ο πατροκοσμάς μίλησε δύο φορές πάνω σε μια σιδερόπετρα (μπιστιρά), στο σημείο που βρίσκεται, σήμερα, ο Ναός του Αγίου Χριστοφόρου[118].
Στη συνέχεια από την Κοζάνη έφτασε στη Σιάτιστα[119] της επαρχίας Βοΐου. Εκεί, είχαν συμβεί πολλές εξωμοσίες Χριστιανών[120]. Εκεί, προφήτεψε τα εξής: «Ω ευλογημένο βουνό πόσες ψυχές γυναικόπαιδα θα σώσεις όταν έλθουν τα χαλεπά χρόνια»[121].Φεύγοντας από τη Σιάτιστα πέρασε από την Εράτυρα[122](Σέλιτσα ή Σέλτσα)[123].Σύμφωνα με την παράδοση, το καλοκαίρι του 1777 στον περίβολό του Ιερού Ναού του Αγίου Γεωργίουστάθηκε και μίλησε στους Πενταλοφίτες ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, και τουςείπε:«Η κωμόπολη σας θα κινδυνέψει πολλές φορές από διάφορους πολέμους.Τους συνέστησε όταν θα έρθει το κακό να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους
και να τρέξουν να σωθούν κατά το ρουμάνι» και τους έδειξε την κατεύθυνσητου δάσους προς το εξωκλήσι «της Αγία Σωτήρας» όπου πράγματι καικατέφυγαν, όπως λένε, κατά την επιδρομή των Γερμανών τα χρόνια της
κατοχής. Επίσης,πέρασε από την Νάματα[124] (Πιπιλίτσα)και τοΣισάνι[125]. Κατά το πέρασμά του, από τα συγκεκριμένα χωριά, τοποθέτησε σταυρούς[126].
Μέσα από όλη, αυτή την πορεία του καταφθάνει στη Βλάστη[127](Μπλάτσι)[128]. Σύμφωνα με τις διηγήσεις των κατοίκων του χωριού ήταν «λιανός και κοντός, όσο φαίνονταν τυλιγμένος μέσα στο ράσο του»[129]. Η παραίνεση του Κοσμά προς τους κατοίκους της Βλάστης: «Πιρηφάνειαπουλλή μη»[130]. Στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα τοποθέτησε σταυρούς και άρχισε να κηρύττει και να προφητεύει[131]. Ο Κοσμάς χαρακτηρίζει το Βλάτσι, για το ασφαλές του τόπου, ως κόρφο της Παναγίας.
Οι κάτοικοι έχουν κατασκευάσει μνημείο. Το μνημείο είναι μια προτομή του Κοσμά του Αιτωλού η οποία βρίσκεται τοποθετημένη ακριβώς έξω από την είσοδο του προαυλίου του αγίου Νικολάου. Πρόκειται για μια μαρμάρινη κατασκευή έργο αγνώστου γλύπτη. Ο Κοσμάς ο Αιτωλός αναπαρίσταται σε μέση ηλικία. Φοράει τα ρούχα του ορθόδοξου μοναχού και έχει μακριά, πυκνή γενειάδα.
Η ΜπλίμαΖαντιώτισσα[132] φέρεται να έχει διδάξει στο πρώτο Ελληνικό σχολείο στο Μπλάτσι (Βλάστη), το οποίο λειτουργούσε επίσημα από το 1761. Η παράδοση μας αναφέρει, ότι κατά την τεράστια λαϊκή υποδοχή που έγινε στο Μπλάτσι κατά την πρώτη επίσκεψη του Κοσμά του Αιτωλού στα 1775, όπως επίσης και κατά την δεύτερη επίσκεψή του στα 1777, η Αρωμούνα δασκάλα ΖαντιώτισσαΜπλίμα τον υποδέχθηκε με αγάπη και τον προσφώνησε με εθνική θέρμη υπέρ των δικαίων τηςελληνορθοδοξίας. Διασώζεται δε πως ο Πατροκοσμάς συγκινημένος τόνισε με ανυπόκριτο ενθουσιασμό: «Αν όλα τα σχολεία είχαν δασκάλες σαν τη δική σας, δε θα χρειαζόταν να τρέχει η αφεντιά μου»[133].
Επίσης, στη Βλάστη άφησε παρακαταθήκη μια προφητεία με ιστορική σημασία. Πρόκειται γιατη προφητεία περί καταφυγής και σωτηρίας των πληθυσμών στο βουνό Άσκιο (Συνιάτσικο). Η προφητεία επαληθευτικέ, όταν το 1912 κατά την οπισθοχώρηση της Ε΄ Μεραρχίας του Στρατηγού Ματθαιοπούλου και την επακολουθήσασα σύγχυση μετά το ατύχημα της Μεραρχίας στο Αμύνταιο της Φλώρινας, το οποίο μας στέρησε το Ελληνικότατο Μοναστήρι, το οποίο κατέλαβαν οι Σέρβοι στις 5 Νοεμβρίου του 1912, αρκετοί ήταν αυτοί, οι οποίοι κατέφυγαν στη Βλάστη, ώστε να γλιτώσουν από τα χέρια των Τούρκων, οι οποίοι τους καταδίωκαν[134].
Στη Βλάστη και συγκεκριμένα, στην πρόσοψη του βάθρου υπάρχει εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα στην οποία είναι χαραγμένα τα παρακάτω λόγια: «ΑΓΙΟΣ ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ 1714 – 1779 ΠΕΡΑΣΕ ΚΑΙ ΔΙΔΑΞΕ ΣΤΗ ΒΛΑΣΤΗ ΤΑ ΈΤΗ 1775 ΚΑΙ 1777».  Σε ανάμνηση αυτού του σταυρού, οι κάτοικοι της Βλάστης, τοποθέτησαν σε λόφο νοτιοδυτικά του οικισμού έναν μεγάλο σιδερένιο σταυρό, ο οποίος είναι ορατός από μακριά και αποτελεί το δεύτερο μνημείο στο χωριό αναφορικά με το πέρασμα του Κοσμά του Αιτωλού. Πάνω στο σταυρό υπάρχει εντοιχισμένη μεταλλική πλάκα, η οποία όπως παρατηρεί ο αναγνώστης στην αντίστοιχη φωτογραφία, στην οποία είναι χαραγμένα τα παρακάτω λόγια: «ΜΝΗΜΗ ΑΓΙΟΥ ΚΟΣΜΑ ΤΟΥ ΑΙΤΩΛΟΥ ΔΙΔΑΞΕ ΣΤΗ ΒΛΑΣΤΗ ΤΑ ΈΤΗ 1775 ΚΑΙ 1777»[135]. 
Έπειτα πέρασε στα Γρεβενά[136]. Πρώτο σταθμός του το χωριό Άγιος Κοσμάς[137] (Τσεράκι)[138]. Οι κάτοικοι φυλάγουν τον σταυρό, όπου είχε στήσει πάνω στο κλωνάρι του δένδρου.Στο χωριό άφησε μια προφητεία: «Όταν θα πέση ο κλώνος (που είνε στημένος ο Σταυρός), θα γίνημεγάλον κακόν, που θα έλθη από το μέρος όπου θα δείξει ο κλώνος και όταν θα πέση το δένδρον, θα γίνη ένα μεγαλύτερον κακόν»[139]. Πράγματι τω 1940 έπεσεν ο κλώνος και ο Σταυρός προς το μέρος της Αλβανίας, όθεν επετέθησαν οι Ιταλοί, και τω 1947 το δένδρον, ότε η περιοχή κατεστράφη εντελώς από τον Εμφύλιο Πόλεμο[140]. Στη συνέχεια, πέρασε και από το Πολυνέρι[141] Γρεβενών.
Σύμφωνα με την παράδοση πήγε και στο Κοσμάτι[142]. Εκεί, κήρυξε στον Ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου[143]. Στις περιοχές αυτές βρέθηκε αντιμέτωπος με το πρόβλημα της διγλωσσίας. Οι κάτοικοι, ήταν σχεδόν βλαχώφονοι. Δηλαδή, μιλούσαν ως επίσημη γλώσσα την Ελληνική, αλλά στις ιδιωτικές τους συζητήσεις μιλούσαν τη βλαχική. Ο άγιος έδωσε μεγάλο αγώνα για να τους πείσει, ώστε να ομιλούν την ελληνική γλώσσα και να εγκαταλείψουν την βλαχική[144]. Η ίδρυση σχολείων ήταν μια λύση, ώστε να εδραιωθεί η ελληνική γλώσσα σε πολλά μέρη. Για το λόγο αυτό ίδρυσε σχολεία σε πολλά μέρη, από τα οποία πέρασε, όπως στους Αγίους Αναργύρους[145](Βόστιανηή Βρόστιανη)[146]καιΒλαχολίβαδο[147]. Στους τόπους, αυτούς δίδαξε και έκτισε σχολείο[148].
Στη συνέχεια, πέρασε και απότηΝεάπολη[149] (Λιαψίστη ή Λειψίστα) Κοζάνης. Η πόλη αριθμούσε 3.000 κατοίκους. Εκεί, κήρυξε, έστησε σταυρό και βοήθησε στην κατάργηση της Βλαχικής γλώσσας. Επίσης, πέρασε, δίδαξε και ίδρυσε σχολείαστηΚλεισούρα[150]και στηΒλαχοκλεισούρα[151]. Ο πληθυσμός του ανέρχονταν, εκείνη την εποχή, στους 3.000 κατοίκους[152].Σε όλους, αυτούς, τους ευλογημένους τόπους βοήθησε στην κατάργηση της Βλαχικής γλώσσας[153].
 
 
Η. Τρίτη Περιοδεία
 
Στη τρίτη περιοδεία αφού ανανέωσε την άδεια από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Σωφρόνιο Β΄ δίδαξε στην Κωνσταντινούπολη. Στην συνέχει κατευθύνθηκε σε διάφορα νησιά με τελευταίο νησί, αυτό,τηςΝάξου[154]. Από τη Νάξο επέστρεψε στο «Περιβόλι της Παναγίας», όπου επισκέφτηκε διάφορα μοναστήρια και σκήτες, ώστε να διδάξει και να συλλέξει πνευματικό ανεφοδιασμό για την συνέχιση της ιεράς αποδημίας του[155]. Πρώτα, περιηγήθηκε, «Από τα έξω του Όρους χωριά, δηλαδή την περιοχή της Χαλκιδικής[156], όπου ήταν φυσιολογικά στο δρόμο του βγαίνοντας από το Άγιον Όρος προς την υπόλοιπη Ελλάδα.[157] Έπειτα, έφτασε εις την Θεσσαλονίκη[158],εις την Βέροιαν όπου δίδαξε, αλλά δεν έμεινε πολύ και έπειτα, εις όλην την Μακεδονίαν»[159].
Αφήνοντας πίσω του την Αθωνική Πολιτεία κατευθύνθηκε προς τηνΧαλκιδική[160]. Πρώτος σταθμός του ηΑρναία[161] (Λιαρίγκοβη)[162] της Χαλκιδικής[163]. «Στα χωριά της Ανατολικής Μακεδονίας, στην Κοζάνη, τη Σιάτιστα, τα Γρεβενά, τη Βέροια και τη Χαλκιδική αναπτύσσει έντονη δραση»[164].
Όταν ήλθε στην Αρναία αμέσως συγκέντρωσε τους κατοίκους στο μικρό Μετοχιακό Ναό, της Ιεράς Μονής Κωνσταμονίτου Αγίου Όρους, του Αγίου Στεφάνου[165]. Εκεί κήρυξε τον λόγο του Θεού και άφησε ως ιερά παρακαταθήκη διάφορες προφητείες. Πριν ξεκινήσει την ομιλία του ρώτησε: «Είναι εδώ όλοι οι Χριστιανοί;». Οι άνθρωποι του απάντησαν: «Ναι, άγιε του Θεού». Ο Κοσμάς, τότε, συμπλήρωσε: «Κι όμως κάποιος λείπει». Τότε, του απάντησαν πως: «Ναι, άγιε του Θεού λείπει μια έγκυος γυναίκα». Φεύγοντας, οι χριστιανοί τον συνόδευσαν μέχρι την είσοδο του χωριού. Είναι το συγκεκριμένο σημείο, όπου σήμερα υπάρχει κτισμένο το παρεκκλήσι του αγίου, το οποίο βρίσκεται κάτω από την μαθητική εστία.
Γεμάτος από ευγνωμοσύνη και χαρά και πριν αποχαιρετήσει τους χριστιανούς, ευλόγησε τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Προφήτεψε ότι: «Όλος ο ντουνιάς θα ταραχθή, αλλ’ οι ποδιές του Χολομώντα δεν θα ταραχθούν. Θα ελευθερωθειτεαναιμωτί. Θα κοιμηθήτε σκλάβοι και θα ξυπνήσετε ελεύθεροι»[166]. Αυτή, ακριβώς η προφητεία βρίσκεται καταγεγραμμένη πίσω από την εικόνα του αγίου Κοσμά, η οποία υπάρχει τεθησαυρισμένη στον Ιερό Ναό του αγίου Στεφάνου της Αρναίας[167]. Επίσης, άφησε και την διαχρονική προφητεία: «Θα δυστυχήσετε, όταν θα κυβερνούν νέοι». Οι οικογένειες που φιλοξένησαν τον άγιο στα σπίτια τους, έλαβαν ως επώνυμο το όνομά του. Σήμερα, περισσότερες από δεκαπέντε οικογένειες έχουν το επώνυμο «Κοσμάς»[168].
Στις 23 Ιουλίου του 1943[169]παρουσιάστηκε στη Σουζάνα Τρικαλιώτη. Η εμφάνιση πραγματοποιήθηκε στο χωράφι της που βρίσκεται στην περιοχή «Γκόπελο»[170]. Στον τόπο εμφάνισης του Κοσμά η ευσεβής κυρία κατασκεύασε εικόνισμα. Εκεί, όλη η περιοχή κάθε χρόνο εόρταζε με ιδιαίτερη λαμπρότητα τον άγιο.Στο σημείο, αυτό υπάρχει και το δένδρο όπου βρέθηκε κρεμασμένη η εικόνα του αγίου. Λίγο παρακάτω χτίζεται με τη χάρη του Θεού και τις πρεσβείες του αγίου Κοσμά το Μοναστήρι προς τιμήν του αγίου. Στην Ιερά μονή φυλάσσεται και μικρό τεμάχιο από το κατασάρκιο του, το οποίο μετέφεραν από την Κέρκυρα.
Η κυρά-Σουσάνα, λοιπόν, Βλέπει κάτω από μια καστανιά να κάθετε ένας γέροντας καλόγερος. Ήταν με άσπρα γένια και κρατούσε ένα μπλε τορβά, ο οποίος στις τέσσερις γωνίες του είχε κόκκινο χρώμα με σταυρουδάκια. Προς στιγμή φοβήθηκε βλέποντας το θέαμα. Ο άγιος, όμως, της είπε: «Μη φοβάσαι. Εγώ είμαι ο Άγιος Κοσμάς. Από το χωριό, αυτό, θα περάσουν Βούλγαροι, αλλά δεν θα σας πειράξουν. Πάρε και αυτό το αντίδωρο να φας». Η γυναίκα αποκρίθηκε: «Να πάρω και για τα παιδιά μου;». Τότε ο άγιος απάντησε: «όχι, θα τους δώσω εγώ». Και λέοντας, αυτά, εκείνη τη στιγμή εξαφανίστηκε από μπροστά της. Πράγματι, όταν επέστρεψε στην οικία της βρήκε το αντίδωρο πάνω στο τζάκι.
Μετά από λίγο διάστημα ο Κοσμάς πραγματοποίησε την επανεμφάνισή του. Αυτή τη φορά λέγει στην ευσεβή χριστιανή τα εξής: «Κάτω από το δένδρο, αυτό, θα βάλης κανδήλι και θα έρχεσαι κάθε ημέρα, να το ανάβης». Η γυναίκα του αποκρίθηκε: «Εγώ; Πως θα το κάνω; Γύρω από την Αρναία υπάρχουν στρατιώτες». Τότε ο άγιος της αποκρίθηκε: «Εσύ, θα έρχεσαι και δεν θα σε πειράξουν». Πράγματι, η κυρά-Σουσάνα, έσκαψε βαθειά και έβαλε κανδήλι στην καστανιά, που κάθισε ο Άγιος. Ερχόταν καθημερινά και το άναβε με πολύ μεγάλο ηρωισμό. Ενώ χρειάζονταν άδεια από την Αστυνομία, ώστε να απομακρυνθεί, κάποιος, από την Αρναία, εκείνη όχι μόνο περνούσε από τους φύλακες χωρίς άδεια, αλλά και κανείς δεν την αντιλαμβάνονταν. Επίσης, το 1948 ο άγιος κάνει πάλι την εμφάνισή του. Εμφανίζεται στην ίδια γυναίκα και της λέει: «Ο άνδρας σου που τον έχουν πιάσει οι Βούλγαροι στο Μπέλλες θα έλθει σε 2 μήνες». Επίσης, το 1952, ο Κοσμάς εμφανίζεται και της αναφέρει, ότι θα πρέπει να χτίσει εικονοστάσι. Τελικά, έλαβε την άδεια από τον Δεσπότη.
Στην Αρναία υπήρχε επιθυμία να ανεγερθεί Μοναστήρι στον τόπο εμφανίσεώς του. Η Μονή θεμελιώθηκε στις 22 Αυγούστου 1999[171]. Το πρώτο θαυμαστό σημείο, το οποίο επιτέλεσε ο άγιος, ήταν η ευωδία των ιερών λειψάνων, τα οποία και προσεκόμισε ο Μητροπολίτης Κονίτσης κ. Ανδρέας. Το γεγονός, αυτό είναι ένα δείγμα ευαρέσκειας του αγίου, ο οποίος αναπαύθηκε στον ευλογημένο τούτο τόπο. Το δεύτερο σημείο έχει σχέση με την ανέγερση του Μοναστηριού. Παρουσιάσθηκαν πειρασμοί, εμπόδια και αντιδράσεις για την ίδρυση της Ιεράς Μονής. Όμως, με την εμφάνισή του, ο Άγιος, χάρισε παρηγοριά και κουράγιο στους χριστιανούς της περιοχής. Εμφανίστηκε, τον Φεβρουάριο του 2000, λέγοντας: «Προχωρήστε, μη φοβάστε, εγώ σας βοηθώ». Επίσης, θεωρείται βέβαιο το πέρασμα του αγίου από τοΠαλαιόκαστρο[172]. Σε τούτον τον τόπο υπάρχει ένα μετόχι της Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπεδίου επ’ ονόματι του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Το συγκεκριμένο χωριό, χρησίμευε, ως ενδιάμεσο σταθμό μεταξύ Αγίου Όρους και Θεσσαλονίκης.Επίσης, έχουμε και τη διέλευση του  Κοσμά από τα χωριά του Παλαιοχωρίου[173]του Νεοχωρίου (Νοβοσέλο)[174], της Μεγάλης Παναγιάς (Αρβενίκια)[175] και της Στρατονίκης[176]. Η πνευματική ωφέλεια την οποία αποκόμισαν μνημονεύεται έως και σήμερα και από τους κατοίκους αυτών των περιοχών.
Στην συνέχεια,αφού περιόδευσε στα Ζερβοροχώρια[177], έφτασε το καλοκαίρι του 1775 στη Θεσσαλονίκη[178]. Η πόλη του Αγίου Δημητρίου, εκείνο το διάστημα, αριθμούσε 40.000-60.000 κατοίκους[179]. Στη αγιοτόκοπόλη δεν έμεινε ούτε και κήρυξε. Κατ’ άλλους ερευνητές τις λίγες ώρες, όπου διέμεινε στην πόλη, κήρυξε[180]. Παρόλο που επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη, οι πηγές δεν αναφέρουν τίποτα ή αναφέρουν ελάχιστα σχετικά με τις επισκέψεις του σε αυτές. Ελάχιστα στοιχεία περί της διέλευσης του Πατροκοσμά από τη νύμφη του Θερμαϊκού, αντλούμε από τονΧεκίμογλου, ο οποίος υποθέτει, ότι ο Άγιος Κοσμάς πέρασε από τη Θεσσαλονίκη το καλοκαίρι του 1775, φεύγοντας από το Άγιον Όρος και πηγαίνοντας στη Βέροια. Αν έμεινε έστω και λίγες ώρες στην ευλογημένη πόλη, είναι απίθανο να μην συναντήθηκε με τον έμπορο Ιωάννη ΓούταΚαφταντζιόγλου, ο οποίος θα του διηγήθηκε, προφανώς, τη φορολογική δοκιμασία που περνούσαν οι χριστιανοί της πόλης.
Γνωρίζουμε λοιπόν, ότι στη Θεσσαλονίκη έμεινε, αλλά δεν πρέπει να κήρυξε ο Άγιος Κοσμάς. Δεν ξέρουμε αν αυτό οφειλόταν στην ύπαρξη ισχυρής εβραϊκής κοινότητας στην πρωτεύουσα της Μακεδονίας[181], ή στην αποστροφή που τρέφουν προς τους ιεροκήρυκες γενικά οι κοσμοπολίτες των μεγάλων αστικών κέντρων[182]. Το πιθανότερο, είναι, να μην κήρυξε στη Θεσσαλονίκη. Φαίνεται, ότι η πολυπληθής εβραϊκή κοινότητα της σημερινής Συμπρωτεύουσας[183] και άλλοτεΣυμβασιλεύουσας Θεσσαλονίκης, υπήρξε αρκετά ισχυρή για να τον εκδιώξει και να μην του επιτρέψει να κηρύξει[184].Από τη Θεσσαλονίκη προέρχεται και μια παράδοση. Η παράδοση αναφέρει: «Ο Άγιος Κοσμάς εφάνη εις ένα χωριό της Μακεδονίας και είπε σε μια καλόγρια, ότι:«Μια μέρα είναι ‘ς το χωριό και εννιά ‘ς τον πόλεμο. Και ανέφερε:«να κάμη τρία χρυσά μαντήλια, ένα για το Θεό, ένα για τον πόλεμο και ένα για τον Άγιο Κοσμά. Και πως αυτός ο τόπος που κατοικούμεθα θα γίνει ελληνικός»[185].
Στη συνέχεια, τον Ιούλιο του 1775, ακολουθώντας την Εγνατία οδό, κατευθύνθηκε στη Βέροια[186]. Η πόλη την εποχή εκείνη, είχε 8.000 κατοίκους[187], όπου όλοι τους υπήρξανΒλαχόφωνοι ή δίγλωσσοι. Είχαν επίσημη γλώσσα την Ελληνική, αλλά στην ιδιωτική τους ζωή ομιλούσαν την Βλαχική. Κήρυξε στα γύρω χωριά. Η παράδοση, τον θέλει να έχει ζήσει στην Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου Σκήτης Βεροίας[188], τρία χρόνια. Ήταν απλά μια ανάπαυλα στην ταλαιπωρία των περιοδειών του. Έχοντας ως ορμητήριο το μοναστήρι[189], κήρυττε στα γύρω χωριά των Πιερίων[190], όπου και μέχρι σήμερα θυμούνται το πέρασμά του. Επίσης, στο παρεκκλήσι που βρίσκεται στη Μονή, και είναι αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος, επειδή δεν καταστράφηκε, η παράδοση διασώζει πως λειτούργησε ο ίδιος ο άγιος-Κοσμάς. Το διάλεξε επειδή ήταν ταπεινό εκκλησάκι και του ταίριαζε[191]. Είχε την συνήθεια, όπως μαρτυρείται, να διδάσκει το Ευαγγέλιο ακόμη και στους μοναχούς, «…και περπατήσας εις τα εκείθεν, Μοναστήρια και Σκήτας, διδάξας τους εν αυτοίς πατέρας…»[192], γεγονός που μας επιτρέπει να υποθέσουμε, πως κατά την περιοδεία του στη Βέροια, επισκέφτηκε και τους μοναχούς της Σκήτης για να τους διδάξει το Ευαγγέλιο της σωτηρίας[193].Επίσης, διήλθε και από την Νάουσα[194]. Στην πόλη, αυτή, επικρατούσε η Βλαχική γλώσσα[195]. Ο Κοσμάς πραγματοποίησε διδαχή.Επίσης, πέρασε και από την Έδεσσα[196](Βοδενά).Η πόλη μετρούσε 12.000 κατοίκους[197]. Επικρατούσε και εκεί η Βλαχική γλώσσα. Ο άγιος, σε όλα, αυτά, τα μέρη κήρυξε και έδωσε αγώνα για την επικράτηση της Ελληνικής γλώσσας.
Η πορεία του συνεχίζεται περνώντας και διδάσκοντας από την περιοχή του Ρουμλουκίου, δηλαδή, την Αλεξάνδρεια[198] (τον παλιόΓιδά)[199] της Ημαθίας. Η επιλογή του χωριού έχει να κάνει πρωτίστως, ότι ήταν το πολυπληθέστερο χωριό του Ρουμλουκίου και δευτερεύοντος, ότι έξω από το χωριό, βρίσκονταν, η γυναικεία ιερά μονή και δίπλα το πνευματικό ησυχαστήριο του επισκόπου Καμπανίας Θεοφίλου, το οποίο υπήρξε ένα φυτώριο ελληνικών γραμμάτων για την περιοχή. Ως τόπο που θα κήρυττε, επέλεξε τον χώρο όπου σήμερα βρίσκεται ο παλιός Ιερός Ναός του Αγίου Αθανασίου[200].Η εκκλησία αυτή πιθανώς δεν υπήρχε όταν πέρασε ο Άγιος Κοσμάς από εκεί, άλλα κτίσθηκε το 1778, όπως μαρτυρούν οι κιονίσκοι που βρέθηκαν με χαραγμένη επάνω τους αυτή τη ημερομηνία. Προφανώς, η ανέγερση της ήταν καρπός του κηρύγματος ου Αγίου, Σήμερα στη θέση της βρίσκεται νέα εκκλησία.Πράγματι, η είδηση της παρουσίας του γέροντα, σύντομα μεταδόθηκε σ’ όλο το Ρουμλούκι και άρχισαν να καταφθάνουν πλήθη κόσμου για να τον ακούσουν[201]. Για το κήρυγμά του η λαϊκή παράδοση διασώζει τρεις παραδόσεις:
α) Η πρώτη παράδοση θέλει τον Πατροκοσμά να μην αρχίζει αμέσως την ομιλία του, αλλά να αναμένει τον ερχομό ενός κατοίκου του χωριού Σκυλιτσίου, που όργωνε στο χωράφι του και καθυστέρησε. Σε σχετική ερώτηση του πλήθους για την καθυστέρηση, ο Άγιος τους είπε τον λόγο και προκάλεσε θαυμασμό όλων των συγκεντρωμένων όταν ήρθε ο γεωργός και επαληθεύτηκε.
β) Η δεύτερη αναφέρεται στην διακοπή του κηρύγματος του, για να απευθυνθεί σε μια γυναίκα από τη Ρέσινα (σημερινό Βρυσάκι), που αδημονούσε, διότι είχε αφήσει στο σπίτι της το μωρό την να κοιμάται στην κούνια και το ζυμάρι του ψωμιού στην σκάφη (κουπάνα) για να φουσκώσει. Η γυναίκα ανησυχούσε μήπως ξυπνήσει το μωρό και φουσκώσουν πολύ τα ψωμιά και ξεχειλίσει το ζυμάρι από την σκάφη. Ο Άγιος αντιλαμβανόμενος τις ενδόμυχες σκέψεις της, είπε να μην ανησυχεί και ότι θα βρει το μωρό να κοιμάται ήσυχα στην κούνια και τα ψωμιά έτοιμα για να τα ψήσει., γεγονότα που συνέβησαν προκαλώντας και πάλι τον θαυμασμό των χωρικών.
γ) Σύμφωνα με την Τρίτη παράδοση, στα μεγάλα φτελιάρια και καραγάτσια που υπήρχαν στην περιοχή, βρίσκονταν πολλές καλιακούδες, που με τα κραξίματα τους εμπόδιζαν τον άγιο στο κήρυγμά του. Διακόπτοντας, λοιπόν, τον λόγο του, ο Πατροκοσμάς γύρισε προς τα δένδρα και είπε: «σωπάστε ευλογημένα» και ως εκ θαύματος οι καλιακούδες κοιμήθηκαν στους κλώνους, για να ξυπνήσουν μετά το πέρας του κηρύγματος.
Μόλις, τελείωσε το κήρυγμα οι κάτοικοι του χωριού ζήτησαν την, ώστε να μεταφέρουν το χωριό τους ανατολικότερα, καθώς στην περιοχή του αγίου Αθανασίου υπήρχαν πολλά φίδια με αποτέλεσμα αρκετά βρέφη και μικρά παιδιά να θανατωθούν από τα τσιμπήματα τους. Ο άγιος έδωσε την ευλογία με τη συμβουλή, όμως, να μην αποκόψουν την πνευματική τους σχέση με τον ναό του Αγίου Αθανασίου.Τους άφησε και μια προφητεία: «Όντας θα ιδείτε τον Άη Θανάση να σμίγ’ πάλι με τα σπίτια του χωριού, τότε δα έρθ’ του τέλους»[202].
Ο άγιος Κοσμάς, επίσης, τους παρότρυνε έναντι των εξισλαμισμών λέγοντας τους την εξής προφητεία: «Να’χιτι σταυρό στου μέτουπου, για να σας γνουρίσ’ν ότι είστι χριστιανοί»[203]. Η προτροπή αυτή του Αγίου ίσως προερχόταν και η συνήθεια των γιαγιάδων μας να κάνουν τατουάζ με το σχήμα του σταυρού στο μέτωπό τους την εποχή της τουρκοκρατίας. Μέχρι τη δεκαετία του ’20 με ’30 ζούσαν ακόμη αρκετές από αυτές στο Ρουμλούκι. Πάντως, η παρότρυνση του πατρό-Κοσμά μπορεί να θεωρηθεί και ως αποτρεπτική πρακτική έναντι των εξισλαμισμών, που κατά την εποχή του ήταν συχνές και σε εκείνη την περιοχή, με περισσότερες αυτές των γυναικών, όπως φαίνεται και από έγγραφο του τουρκικού ιεροδικείου Θεσσαλονίκης[204].
Στο πέρασμά του από το Ρουμλούκι,όμως, ο Άγιος, δεν λησμόνησε να τους αφήσει παρακαταθήκη και μια προφητεία, η οποία σχετίζεται με την απελευθέρωση της Μακεδονίας το 1912.«Όσα χωριά είναι κοντά στον δρόμο, πολλά θα πάθουν. Οι άλλοι να μην φοβάστε». (Πράγματι, το 1912 στη σύντομη οπισθοχώρηση των Οθωμανών στρατιωτών προς τη Θεσσαλονίκη ταλαιπωρήθηκαν μόνο οι κάτοικοι των Ρουμλουκιώτικων χωριών που βρίσκονταν πάνω στους δημόσιους δρόμους Βεροίας-Θεσσαλονίκης και Κατερίνης-Θεσσαλονίκης με σημείο επαφής και των δύο τον Γιδά)[205].
Επίσης, μια άλλη προφητεία, την οποία άφησε παρακαταθήκη και η οποία επαληθεύτηκε είναι η εξής: «Δα’ ρθει ξαφνικά η του βοδ’ θ’ απουμείν’ στου χουράφ’ η τα’ αλόγου στ’ αλών»[206]. Η προφητεία αναφέρεται στην απελευθέρωση από τους Τούρκους. Μέσα σε ελάχιστο χρόνο αποχώρησαν από την περιοχή μας διερχόμενα τα Τουρκικά στρατεύματα, ενώ οι Ρουμλουκιώτες εγκατέλειψαν βιαστικά τα χωριά τους για να κρυφτούν στις φυσικές κρυψώνες της περιοχής, προκειμένου να αποφύγουν πιθανά αντίποινα των οπισθοχωρούντων Τούρκων. Στη συνέχεια, τους άφησε παρακαταθήκη και μια προφητεία, η οποία αφορά στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο. Τους είπε: «Στου Καρασμάκ’ δα πλιέξ’ δαμάλ’ δυο χρουνώνμεσ’ του αίμα»[207]. Η προφητεία επαληθεύτηκε με την διεξαγόμενη στον ποταμό Λουδία (Καρασμάκι) μάχη κατά τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο.
Την εποχή εκείνη ο Κοσμάς περιόδευε τον Όλυμπο και τα Πιέρια. Ευλογούσε τα’ αρματολίκια και τους Ταϊφάδες των κλεφτο-αρματωλών. Με πατρικά λόγια συνιστούσε στους καπεταναίους και τους αντάρτες να φέρονται σαν αδέλφια. Δηλαδή, ευγενικά και με αγάπη στους Χριστιανούς χωρίς να κάνουν κακοσύνες σ’ αυτούς[208]. Συνεχίζοντας το πνευματικό του ταξίδι, ο Άγιος, διέρχεται και από το χωριό Πολυδένδρι (Κόκοβα)[209] Ημαθίας.Τότε οι προύχοντες του χωριού άνωθεν φωτισθέντες, προσκάλεσαν τον Άγιο να έλθει και να κάνει λιτανεία στο χωριό, για να αποφύγουν τον κίνδυνο επάρατου λοιμού θανατηφόρου μεταδοτικής ασθένειας. Ο Άγιος, ευχαρίστησε τους προύχοντες για το κάλεσμα. Ερχόμενος στο χωριό, πέρασε και από τον Άγιο Αθανάσιο. Εκεί, τέλεσε ολονύκτια αγρυπνία με συμμετοχή όλων των κατοίκων. Στη συνέχεια σταύρωσε το χωριό σε τέσσερα σημεία, με σιδερένιους σταυρούς, τους οποίους τοποθέτησε στην περίμετρο του χωριού σταυροειδώς[210].
Εκεί, με τα άγια χέρια του, έμπηξε, ο ίδιος, σταυρό πάνω σε μια βελανιδιά, η οποία βρισκόταν στο κοιμητήριο του ναού.  Όταν ο άγιος Κοσμάς, ευχαρίστησε, ευλόγησε, κι αποχαιρέτησε τους κατοίκους, τους διαβεβαίωσε ότι δεν πρόκειται να πάθουν τίποτα, από την επάρατη λοιμώδη θανατηφόρο ασθένεια. Τους ανέφερε πως: «Η πίστη σας, σας έσωσε»[211]. Κοίταξε όμως, φεύγοντας και προς την Θεσσαλονίκη,
και είπε δακρύζοντας: «Είστε ευλογημένοι, όσοι ζείτε στα βουνά και κυρίως εσείς που βρίσκεστε στην ποδιά από τον Όλυμπο»[212]. Η περίπτωση αυτού του χωριού είναι η μοναδική περίπτωση, όπου ο άγιος προσκλήθηκε να επισκεφτεί έναν τόπο.Η επίσκεψη του Κοσμά υπήρξε ευεργετικό γεγονός για το Πολυδένδρι.
Επίσης, η παράδοση μαρτυρεί τη διέλευση του αγίου Κοσμά από τα Ριζώματα (Μπόστιανη)[213].Μια Κυριακή, ο άγιος, πέρασε και δίδαξε από το χωριό. Επισκέφτηκε τον Ναό του Αγίου Αθανασίου. Μόλις τελείωσε η Θεία λειτουργία στο προαύλιο του ναού, αφού ανέβηκε πάνω σ’ ένα λίγο ψηλότερο μέρος τους μίλησε για την πίστη στο Χριστό, την ελευθερία και την αγάπη προς την πατρίδα. Εκτός από το λόγο του Θεού τους άφησε και μερικές προφητείες, μία εκ των οποίων είναι η εξής: «Αυτός ο κάμπος πολύν κόσμον δα χάσει. Και αυτά τα βουνά πολύν κόσμον θα σώσουν». Στα Ριζώματα, ο άγιος, κατέβηκε από τον Βελβεντό. Έπειτα, πήγε στον Άγιο Πρόδρομο[214]. Σήμερα, το χωριό ονομάζεται Πολύφυτος. Είναι γνωστό από το φράγμα της λίμνης Πολυφύτου. Εκεί, η παράδοση, λέγει, ότι διανυκτέρευσε και για δείπνο του προσέφεραν τρεις σταφίδες και ένα καρύδι[215].
Υπάρχει καταγεγραμμένη η παράδοση για το πέρασμα του πατροΚοσμά από το χωριό Δάσκιο[216]. Δίδαξε το 1770 στον Κοιμητηριακό Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Συγκέντρωσε όλους τους χωριανούς στην εκκλησία και πραγματοποίησαν παράκληση. Στη διδαχή του τόνισε να υπομένουν στην πίστη του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού. Τους προφήτεψε πολλά, μεταξύ των οποίων και τα εξής: «Ότι θα ρθη το Ρωμέϊκο (Ελληνικόν). Ότι στην Αυλώνα θα βάξη ένα τρανό τόπι (κανόνι) και από τον βρόντο θα πέσουν εδώ πολλά ψηλά σπίτια και οι έγκυες γυναίκες θα απορρίξουν ότι  νάχουμιάλλας πάνω στην πόρτα να προλάβουμε να το πάρουμε στην φύβγα και ότι η τετάρτη γενεά θα πάει στην Πόλι».  Σήμερα, σώζεται η πέτρα, στην οποία ανέβηκε και δίδαξε ο κοντούλης διδάσκαλος, για να μιλήσει στους κατοίκους του χωριού.
Έπειτα, κήρυξε και στο χαμένο σήμερα χωριό Παλιόχωρα (Πλόλακας)[217]. Συγκεκριμένα, δίδαξε και διανυκτέρευσε στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, η οποία βρίσκεται λίγο έξω από το Δάσκιο, στα βόρεια του δημόσιου δρόμου προς τον Βελβεντό και στην οποία υπάρχει και θαυματουργό αγίασμα.Στη συνέχεια, κατευθύνθηκε και στο χωριό Δράσκο (Ντριάτσικο)[218]. Πρόκειται για ένα μακεδονίτικο χωριό. Ενώ μιλούσε προσήλθε μια γυναίκα που είχε πέσει θύμα βιασμού. Ο άγιος κατάλαβε και είπε φανερά: «τώρα ήρθε μια γυναίκα λερωμένη».
Ο Πατροκοσμάς επισκέφτηκε αρκετά χωριά της Ημαθίας. Μνημονεύουμε την διέλευσή του από το χωριό Τρίκαλα[219]Ημαθίας. Περί το έτος 1978 συνέβη κάτι το ανεξήγητο. Ο ιερέας του χωριού συμφώνησε στο επιτακτικό αίτημα του προέδρου του Γεωργικού Συνεταιρισμού, ώστε να προβεί στην κατεδάφιση της εκκλησίας και να αποδοθεί ο χώρος και το οικόπεδο στον Γεωργικό Συνεταιρισμό Τρικάλων Ημαθίας. Η ενέργεια, αυτή, είχε και τις συνέπειές της. Στο χωριό συνέβαιναν συνεχή δυστυχήματα, κατά τα οποία έχανα την ζωή του νέοι άνθρωποι, με αποτέλεσμα το χωριό να κινδυνεύει να σβήσει. Οι γυναίκες του χωριού άρχισαν να βλέπουν έναν άγιο, ο οποίος τους ζητούσε επιτακτικά την ανέγερση μιας εκκλησίας. Τελικά, μόλις θεμελιώθηκε η εκκλησία, σταμάτησαν τα δυστυχήματα. Ο άγιος που έκανε τις εμφανίσεις ήταν ο άγιος Κοσμάς.
Έπειτα, πέρασε και από το χωριό Φυτεία[220] Ημαθίας. Ο Κοσμάς, «νυχτέρεψε στο σπίτι της οικογενείας του πατρός Φιλαρέτου. Πρόκειται για έναν αγιορείτη ιερομόναχο, ο οποίος κατάγονταν από τη Φυτεία Ημαθίας και είχε διατελέσει Ηγούμενος στην Ιερά Μονή Κωνσταμονίτου του Αγίου Όρους.
Αν δούμε τον Άγιο και απ’ τη σκοπιά του θαύματος, θα αγαπήσουμε τον «Άγιο των θαυμάτων», που και εν ζωή και μετά θάνατον πραγματοποίησε και συνεχίζει να πραγματοποιεί τις εμφανίσεις του. Το 1996, ο άγιος  Κοσμάς, εμφανίστηκε σε όραμα αυτή τη φορά, στην περιοχή της Βέροιας. Το θαύμα συνέβη στο ιστορικό Μοναστήρι Παναγίας Δοβρά της Βέροιας. Από το 1986 μέχρι το 1994, η Μόνη ήταν ερειπωμένη, ώσπου εγκατεστάθη ο νυν Μητροπολίτης Βεροίας κ. Παντελεήμων και την ανοικοδόμησε. Σε αυτήν του την προσπάθεια, επισκέφτηκε κάποιον αρχιτέκτονα, ώστε να σχεδιάσει τα σχέδια για τα κτήρια της νέας Μονής και ο αρχιτέκτονας του είπε, ότι τα σχέδια, θα τα κάνει αυτός δωρεά για το μοναστήρι. Όμως, σκεπτόμενος ότι είναι δωρεά, καθώς διηγείται ο ίδιος μετέπειτα, είπε στον εαυτό του: «Θα τα κάνω τα σχέδια όποτε έχω εγώ ελεύθερο χρόνο». Όμως ο χρόνος πίεζε, τα σχέδια έπρεπε να προχωρήσουν και οι Πατέρες να μπουν στους ρυθμούς του μοναστηριού.
Ο Μητροπολίτης πίεσε τον αρχιτέκτονα λέγοντας του: «Να τα πληρώσουμε εμείς, αν είναι να γίνουν τα σχέδια γρηγορότερα». Βέβαια αυτός δεν δέχτηκε. Το αποτέλεσμα! Ένα βράδυ, η γραμματέας, που απασχολούσε στο γραφείο και η οποία δεν είχε και ιδιαίτερη σχέση με την εκκλησία, είδε στον ύπνο της τον άγιο Κοσμά, ο οποίος με αυστηρό ύφος της είπε: «Να πεις στο αφεντικό σου, να πιάσει γρήγορα στα χέρια του τα σχέδια του μοναστηριού». Και εκείνη τον ρώτησε: «Και συ ποιος είσαι;». Και της απαντάει: «Εγώ είμαι ο Κοσμάς ο Αιτωλός». Την επόμενη μέρα που πήγε στο γραφείο, λέει στον αρχιτέκτονα: «Έχουμε πελάτη, με το όνομα, Κοσμά Αιτωλό;». Και εκείνος της απαντάει: «Μα τι λες, αυτός είναι Άγιος της εκκλησίας μας». Και ευθέως, του διηγήθηκε το όραμα. Εκείνος, αμέσως άρχισε να δουλεύει τα σχέδια της μονής. Και καθώς έλεγε ο ίδιος: «Έβγαιναν τα σχέδια με τέτοια ευκολία που δεν καταλάβαινε πως γινόταν». Έτσι με αυτό το ενύπνιο, επιβεβαιώνεται η προφορική παράδοση, πως ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, πέρασε με «ενύπνιο» και από τη Ιερά Μόνη της ΠαναγίαςΔοβρά Βεροίας.
Συνεχίζοντας, το ευλογημένο κηρυκτικό του έργο, τον Αύγουστο του 1775, ο Άγιος Κοσμάς, έφτασε για δεύτερη φορά στη Σιάτιστα[221] της Κοζάνης. Έστησε Σταυρό στην Εκκλησία της Αγίας Τριάδος. Κήρυξε στη Θέση-τοπωνύμιο «Εικονοστάσι»[222] που βρισκόταν στο λόφο του Προφήτη Ηλία[223]. Σε εκείνο το μέρος, λοιπόν, προφήτεψε: «Θ’ρθη καιρός να σας πάρουν οι εχθροί σας και τη στάχτη και τη φωτιά, αλλά εσείς να μην αλλάξετε την πίστη σας, όπως θα κάνουν οι άλλοι»[224]. Η προφητεία βγήκε αληθινή όταν τα γύρω χωριά της περιοχής αδυνατώντας να υπομείνουν τις φοβερές πιέσεις των Τούρκων κατακτητών, δέχθηκαν τον ισλαμισμό[225], αλλά, η Σιάτιστα, έμεινε αλώβητη[226]. Επίσης, συνεχίζοντας την διδασκαλία του τους προφήτεψε: «Καλότυχοι είστε εσείς, που βρεθήκατε εδώ επάνω στα ψηλά βουνά, γιατί αυτά θα σας φυλάξουν από πολλά δεινά. Θ’ ακούτε και δεν θα βλέπετε τον κίνδυνο τρεις ώρες και τρεις μέρες θα υποφέρετε»[227]. Η προφητεία επαληθεύτηκε, όταν η μάχη για την απελευθέρωση της Σιάτιστας από τον οθωμανικό ζυγό πραγματοποιήθηκε στις 4-11-1912[228]. Η πολεμική επιχείρηση διήρκησε τρεις ώρες, ενώ οι διαπραγματεύσεις για την παράδοση της πόλεως διήρκησαν τρεις ημέρες, από τις 2 έως τις 4 Νοεμβρίου του 1912. Τότε οι κάτοικοί της τρεις ολόκληρες μέρες δοκίμασαν φρικτή αγωνία[229].
Ο Άγιος Κοσμάς προχώρησε προς τα νότια, ακολουθούμενος από πολλούς πιστούς, και έφτασε για δεύτερη φορά στα Γρεβενά[230]. Στα Γρεβενά ίδρυσε σχολείο.  Η παράδοση, αναφέρει, ότι συναντήθηκε με τον Δημήτριο Τόσκα, κλέφτη και αρματολό Κόνιτσας, Γρεβενών και Χασίων. Αυτοί, κρατούσαν το σπουδαιότερο δερβένι των Γρεβενών. Στην μεταξύ τους συνάντηση, ο άγιος ζήτησε να χαρίσει 40 κολυμβήθρες σε 40 χωριά. Μάλιστα, σώζεται παραλλαγή γνωστού δημοτικού τραγουδιού του, όπου αναφέρεται ο Τόσκας να επικαλείται την βοήθεια του Πατροκοσμά[231].
Ο Άγιος πέρασε και από τη Ιερά Μονή Αγίου ΝικάνοροςΖάβορδας[232]Γρεβενών.Το 1776 μια ενθύμηση, η οποία προέρχεται από χειρόγραφο της Ιεράς Μονής του Αγίου Νικάνορα της ΖάβορδαςΓρεβενών, μας παρέχει διάφορες πληροφορίες για τα χαρακτηριστικά του. Αναφέρει ότι: «Ενθύμιον. Τον καιρόν όπου βγήκε ένας ασκητής θαυμαστός και άγιος άνθρωπος και δίδαξε τον κόσμο και πολλούς έβαλε εις θεογνωσίαν και κανείς δεν τον εγνώριζε από τι μέρος και από τι τόπον και το όνομά του Κοσμάς, ολίγον κοντακιανός και μελαχρινός και τα γένεια του μαύρα και δασιά. 1776»[233]. Η διδασκαλία του αγίου στην περιφέρεια των Γρεβενών μας φανερώνεται μέσα από μια ενθύμηση που υπάρχει σε χειρόγραφο της Μονής Ζάβορδας, το οποίο γράφει τα εξής: «Ενθύμιον όπου εβγήκεν ένας ασκητής, το όνομα του Κοσμάς μοναχός και εδίδαξεν τον κόσμον. Ο τρόπος του τόσο θαυμαστός, όπου ήταν όπου ο κόσμος έτρεμε, και έβαλε πολλούς και τους έκανε καλόψυχους και γράφω δι’ ενθύμιον. 1778 Μαίου»[234]. Το 1776, ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, επισκέφτηκε για τρίτη φορά τη Μονή της Ζάβορδας.
Στη συνέχεια, ιδρύει σχολεία στα χωριά των Γρεβενών Μαλακάσι, Πανόραμα,Σμίξη[235], Αβδέλλα, Σπήλαιο και Σαμαρίνα[236].Στο Περιβόλι[237],το σχολείο λειτούργησε τελικά κατά το 177-1778, στον γυναικωνίτη του ναού του Αγίου Γεωργίου. Ο Ιωάννης Λαμπίδης σημειώνει: «Κατά μεν την επαρχίαν Γρεβενών ιδίως την προσοχήν αυτού έστρεψεν ο ελληνικώτατος εκείνος ανήρ εις τας αλλογλώσσους κωμοπόλεις Σαμαρίναν, Περιβόλιον, Σμίξιν, και Αβδελάνπερί συστάσεως Σχολείων κηρύττων και νουθετών ο θεσπέσιος»[238].
Επίσης, το 1775 πέρασε και δίδαξε από το Κηπουρειό[239] (Κηπουργιό). Εκεί, σύστησε και σχολείο. Σύμφωνα με μια ενθύμηση, η οποία υπάρχει στο εξώφυλλο του μηναίου του ναού του Κηπουρειού. Η ενθύμηση, αναφέρει: «Έτος 1775 επέρασεν ο Άγιος Κοσμάς και εδίδαξεν τον κόσμον»[240]. Ο Άγιος Κοσμάς σύμφωνα με την παράδοση πέρασε και από τη Ραδοσίνιστα[241] (Μέγαρο)[242] Γρεβενών όπου και προφήτεψε: «Σε λίγα χρόνια θα γίνηΡωμέϊκο και ύστερα από λίγα χρόνια θα ανάψη μεγάλη πυρκαγιά από την Αυλώνα».
Στη συνέχεια, ο Κοσμάς προχώρησε προς τα βόρεια. Πρώτος του σταθμός ήταν την Γαλατινή[243] (Κοντσικό) Κοζάνης. Εκεί, στην αυλή της Αγίας Παρασκευής κήρυξε πάνω σε μία πέτρα. Αυτός, ο οποίος κατέστρεψε την πέτρα αμέσως εκοιμήθη. Εννέα κορίτσια, τα οποία γέλασαν, όταν τον αντίκρισαν εκοιμήθησαν όλα το ίδιο έτος. Επίσης, ψόφησε το ζώο ενός χωρικού, διότι αρνήθηκε να το προσφέρει στον Κοσμά, ώστε να κατευθυνθεί στην γειτονική κωμόπολη Εράτυρα (Σέλιτσα ή Σέλτσα).
Συνεχίζοντας τον δρόμο του έφτασε το 1775 στηνΕράτυρα[244](Σέλιτσα ή Σέλτσα)[245] της Κοζάνης. Εκείνη την εποχή το συγκεκριμένο χωριό ανήκε στην επαρχία Καστοριάς[246].Σε εκείνο το χωριό επικρατούσε η Βλαχική γλώσσα. Η Πρώτη του στάση πραγματοποιήθηκε στην Ιερά Μονή του Αγίου Αθανασίου, η οποία βρίσκεται πάνω στο βουνό. Κατεβαίνοντας, ευλόγησε τα εκκλησάκια και τα κελιά με τους ασκητές. Τη στιγμή, εκείνη, πραγματοποιούνταν γάμος στο χωριό. Οι κάτοικοι, όμως, προτίμησαν να ακούσουν τον λόγο του Θεού από τον Κοσμά, ο οποίος μίλησε στον ναό των Αγίων Αποστόλων.
Στο συγκεκριμένο χωριό πραγματοποιήθηκε και ένα θαύμα[247]. Στο τέλος του κηρύγματος μια νοικοκυρά του διπλανού σπιτιού, η οποία είχε πολύ μεγάλη ευλάβεια στον Κοσμά πήρε το νερό, με το οποίο ένιψε το πρόσωπό του ο άγιος και το φύλαξε σε γυάλινο αγγείο. Και ώ του παραδόξου θαύματος! Μέσα σε αυτό φύτρωσε ένα χορτάρι με δύο φύλλα μόνο. Αυτό, έγινε μεγάλο όσο το αγγείο. Έπλεε πάντα μέσα στο νερό χωρίς να έχει ρίζα. Επίσης, δεν άλλαξε μονίμως το χρώμα του, αλλά παρέμενε δροσερό για μια ολόκληρη χρονιά. Το νερό το κράτησαν, διότι ευωδίαζε.Ράντισαν με αυτό τους αρρώστους, οι οποίοι και αμέσως θεραπεύτηκαν[248]. Η γυναίκα που έδωσε στον άγιο το νερό λεγόταν Θεοδώρα Σιζόπικου (1889-1967). Κάθε χρόνο, στην γιορτή του αγίου,  η εγγονή της διηγείται με δάκρυα στα μάτια το θαύμα. Σήμερα, το σπίτι παραμένει ο αδιάψευστος και σιωπηρός μάρτυρας του θαύματος.Αυτό το ύδωρ θεράπευε πολλούς ανθρώπους.
Στη συνέχεια, κατευθύνθηκε στο Σισάνι[249]. Εκεί, επισκέφτηκε και προσκύνησε στο Μοναστήρι της Παναγίας. Ακόμη και σήμερα στα χείλη των κατοίκων σώζεται η προφητεία του «Καλότυχοι, που είστε στον κόρφο της Παναγίας».Φεύγοντας από τον τόπο, αυτό, έβαλε Σταυρό. Επίσης, πέρασε και από το χωριό Νάματα (Πιπιλίστα), όπου έμπηξε Σταυρό.
Συνεχίζοντας, τον δρόμο προς τα δυτικά, κατέφθασε στο Δρυόβουνο της Κοζάνης. Εκεί άφησε την εξής προφητεία: «ότι στο βουνό Σινιάτσικο (Άσκιον) θα συναχθούν πολλά χωριά και ότι στο λόφο Ριζό οι Τούρκοι θα ριζώσουν»[250]. Μια άλλη παράδοση αναφέρει τη διέλευσή του από την Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του ΣωτήροςΔρυοβούνου[251] Κοζάνης το 1779. Ο άγιος είχε συνδεθεί με στενή σχέση με την εν λόγω Ιερά Μονή[252]. Στο Μοναστήρι διέμενε δύο ημέρες. Οι πατέρες της Μονής ήταν ασθενείς, λόγω μιας επιδημίας από την οποία είχαν προσβληθεί. Ο άγιος έφερε νερό από μια διπλανή πηγή. Αφού το ευλόγησε το έδωσε στους καλογέρους, ως αγιονέρι,για να πιούν. Μόλις το ήπιαν έγιναν αμέσως καλά. Έκτοτε, υπάρχει το αγίασμα, όπου οι πιστοί λαμβάνουν ως ευλογία, ώστε να θυμούνται την ευλογημένη του διέλευση από το συγκεκριμένο προπύργιο της ορθοδοξίας. Πριν από μερικά χρόνια η πηγή στέρεψε. Αμέσως, ο Ηγούμενος και οι Πατέρες της Μονής τέλεσαν παράκληση στον άγιο και το νερό επανήλθε.
Από τότε, το νερό της πηγής μεταφέρθηκε με ενέργειες στο χώρο της Μονής όπου έχει κτιστεί καλαίσθητο παρεκκλήσιο κάτω από τον χώρο του αγιάσματος. Σήμερα, στο Μοναστήρι φυλάσσονται τα ιερά σκεύη με τα οποία ο άγιος είχε τελέσει τη θεία λειτουργία, την οποία πραγματοποίησε στην εν λόγω Ιερά Μονή. Μια άλλη παράδοση αναφέρει το πέρασμα του αγίου από την Καισάρεια[253] της Κοζάνης. Εκεί, δίδαξε[254] στη θέση «Ιφτά Πλατάνια»[255]. Έπειτα ευλόγησε τον τόπο. Ένας κάτοικος από το γειτονικό χωριό της Κάλιανης, μόλις έκοψε ένα πλατάνι, αμέσως απέθανε και αυτός και το βόδι του.
Αφήνοντας την περιφέρεια της Κοζάνης και περνώντας από την Ανασελίτσα[256], (Επαρχία Βοΐου)[257]στην οποία διδάσκει και ιδρύει σχολείο[258], φθάνει για δεύτερη φορά στην μαρτυρική περιοχή της Καστοριάς[259], την οποία επισκέπτεται δύο φορές. Το 1775 και το 1778. Η πόλη είχε 1500 κατοίκους, οι οποίοι ήταν χριστιανοί, οθωμανοί και εβραίοι[260]. Τότε, λέγει η παράδοση, μάζεψε τους χριστιανούς στο κοιμητήριο του Αγίου Ανδρέα στην συνοικία Καρύδη[261].Εκεί, έχοντας για άμβωνα μια συκαμιά, που σώζεται ως σήμερα, πραγματοποίησε το έθνικοθρησκευτικό του κήρυγμα, διότι και στην Αρχόντισσα της Δυτικής Μακεδονίας επικρατούσε η Βλαχική γλώσσα. Για το λόγο, αυτό, ίδρυσε σχολείο.
Επισκέφτηκε, επίσης, το χωριό Γέρμα[262] (Λόσνιτσα). Στην πέτρα όπου πάτησε και ανέβηκε πάνω στο άλογο για να κατευθυνθεί προς τη Βλάστη, έμεινε το αποτύπωμα του ποδιού του. Η πέτρα, με την βοήθεια των κατοίκων του χωριού, εντειχίστηκε στη δυτική πλευρά του Ναού. Στο χωριό, αυτό, ο Πατροκοσμάς δίδαξε και έχτισε σχολείο. Εγκαταλείποντας τον ευλογημένο τόπο άφησε πίσω του και την εξής προφητεία: «Το χωριό σας είναι στον κόρφο της Παναγίας». Πραγματικά, το χωριό βρίσκεται σε μέρος όπου προφυλάσσεται από τα βουνά. Το πρώτο σχολείο χτίστηκε με προτροπή του μεγάλου παιδαγωγού Κοσμά και ο πρώτος του δάσκαλος υπήρξε ιερέας.  Σύμφωνα πάντα με γραπτές πηγές και με την τοπική προφορική παράδοση, επισκέφτηκε τα χωριά Κωσταράζι, Δισπηλιό, Κλεισούρα[263],ΒλαχοΚλεισούρα[264], Ιεροπηγή και Νεστόριο[265] κ. α. 
Υπάρχει παράδοση της διέλευσης του Πατροκοσμά, η οποία προέρχεται από τηΧρυσή(Σλάτινα)Καστοριάς: «Όταν πέρασε από το χωριό, ό άγιος Κοσμάς, είπε: «τα χωριά πού θέλουν να γλιτώσουν τη μανία και την οργή του Θεού ναφτειάσουν στους δρόμους κοντά στο χωριό ένα ’κόνισμα. Δεν ενθυμούμαι όμως τίνος στρατός θα περνούσε και βλέποντας το σταυρό και το ’κόνισμα στο δρόμο δεν θα πείραζε το χωριό». Πέρα από το ιστορικό γεγονός της διελεύσεως του άγιου από το χωριό, σε κάποια περιοδεία του, στην παράδοση εμπλέκονται οι διηγήσεις για το σταυρό ως αποτρεπτικό σύμβολο δαιμονικών όντων με μαγική δύναμη, αφού σαφώς μπορούν να διακριθούν δύο επίπεδα, το ιστορικό και το παραμυθιακό στο δεύτερο ό εχθρικός στρατός παρουσιάζει στοιχεία δαιμονοποιήσεως, όπως συμβαίνει και σε άλλες ελληνικές παραδόσεις, με αποτέλεσμα να αναγκάζεται σε υποχώρηση από το σταυρό, ή το εικόνισμα, αφήνοντας το συγκεκριμένο χωριό αλώβητο»[266].
Στη συνέχεια, πραγματοποίησε ομιλία στο χωριόΒασιλειάδα(Ζαγορίτσανη)[267], όπου δείχνοντας, την Ιερά Μονή των Αγίων Αναργύρων είπε: «Εκεί θα σωθούν πολλές ψυχές»[268]. (Πράγματι αυτά τα λόγια του πατροΚοσμά, επαληθεύθηκαν το 1904, όταν λόγω των διωγμών, τους οποίους είχαν εξαπολύσειοι Νεότουρκοι, χιλιάδες κατέφευγαν στην εν λόγω Ιερά Μονή, όπου και σώθηκαν».
Έπειτα, ανεβαίνει και διδάσκει στη Φλώρινα[269]. Εκείνη τη χρονική περίοδο επικρατούσε η Βλαχική γλώσσα[270]. Μνημονεύεται η διέλευσή τουαγίου απότα διπλανά χωριά, Φλάμπουρο και Σιταριά[271]. Οι παραδόσεις αναφέρουν, ότι ο άγιος πέρασε από το Φλάμπουρο[272] κατά τις τελευταίες μέρες της ζωής του. Εκεί, δίπλα από την εκκλησία, η οποία τιμάται επ’ ονόματι του Κοσμά[273] υπάρχει και το κατάλυμα, όπου διέμεινε περί τους έξι μήνεςστο χωριό. Ο εφημέριος του χωριού πατήρ Αναστάσιος Γώγος, ο οποίος ερεύνησε την παραπάνω παράδοση έδωσε την ιδέα, ώστε να ανεγερθεί ιερός ναός εις μνήμην του Αγίου Κοσμά[274]. 
Οι κάτοικοι του σημερινού  χωριού Φλάμπουρο ήλθαν το 1866 από το ΠληκάτιΚονίτσης, όπου και από εκείνο τον τόπο πέρασε ο Πατροκοσμάς. Έτσι, οι Φλαμπουριώτες μετέφεραν από γενεά σε γενεά τις διδαχές του Αγίου, αλλά και τον άπειρο σεβασμό και αγάπη τους, τις οποίες διατηρούν μέχρι σήμερα. Στη συνέχεια, πέρασε από το χωριό Σιταριά[275]. Συγκεκριμένα, στο ύψωμα έξω από το συγκεκριμένο ευλογημένο χωριό έκτισε περίλαμπρο ναό στο όνομα του Αγίου Κοσμά, όπουκαι στο περίβολο του ναούυψώνεται ο μεγάλος Σταυρός σε ενθύμηση των χριστιανών για το πέρασμα του Αγίου από τον ευλογημένο τόπο[276].
Στα Γρεβενά έρχεται δύο φορές. Τη δεύτερη φορά, στη πόλη, ιδρύει ελληνικό σχολείο στη συνοικία της Ιεράς Μητροπόλεως Γρεβενών[277]. Για το πέρασμά του από τα χωριάΚηπουρείο[278] (Κηπουργιό) και Κρανιά σώζεται «ενθύμηση» σε χειρόγραφο της Ιεράς Μονής Αγίου ΝικάνοροςΖάβορδας. Στο Κηπουρείοσύστησε σχολείο. Στο προαύλιο του Ναού σώζεται, κατά την παράδοση, η πέτρα όπου ανέβηκε και μίλησε ο άγιος Κοσμάς[279]. Επίσης, στο χωριό Κρανιά[280] δίδαξε. Δίπλα από τον τόπο όπου κήρυξε υπήρχε μια πηγή. Ο Κοσμάς είπε προφητικά: «Βλέπετε την πηγή; Εκεί θα γίνει μεγάλη εκκλησία». Έγινε ο Ιερός Ναός των Αγίων Πάντων. Εκεί κοντάυπήρχε και μια καρυδιά. Βλέποντάς την ο Κοσμάς είπε: «Βλέπετε εκείνη την καρυδιά; Αν ξεραθεί η καρυδιά και στη θέση της βγη αχλαδιά το χωριό θα προοδέψει». Το χωριό μέχρι και σήμερα προοδεύει κάτω από την ευλογία του μεγάλου αγίου Κοσμά του Αιτωλού.
Συνεχίζει την περιοδεία του στα βλαχόφωνα χωριά των Βαλαάδων[281]. Δηλαδή, χωριών όπου ζούσαν έλληνες εξομώτες, οι οποίοι μιλούσαν και την Ελληνική γλώσσα, αλλά είχαν και χριστιανικά έθιμα. Εκείνο το διάστημα επικρατούσε η Βλαχική γλώσσα. Δίδαξε και ζήτησε την κατάργηση της βλάχικης γλώσσας. Επίσης, θα πρέπει να σημειώσουμε, ότι μέσα από το κήρυγμά του, ο Κοσμάς, κατάφερε να αναχαιτίσει την έξαρση του φαινομένου του εξισλαμισμού[282]. Χωρίς καμία αμφισβήτηση η διδασκαλία του αγίου είχε βαθειά επίδραση στις ψυχές των χριστιανών, οι οποίοι σε πολλά χωριά της Δυτικής Μακεδονίας, μετά τα Ορλωφικά, μετέστησαν στον Μωαμεθανισμό. Από το 1770 υπάρχει η εξωμοσία ολόκληρων χωριών της Δυτικής Μακεδονίας
Στη συνέχεια, ο Κοσμάς, πέρασε για δεύτερη φορά από τα Γρεβενά. Ίδρυσε σχολεία στα χωριά Σμίξι, Άβδελλα, Περιβόλι, Σπήλαιο, Πανόραμα και Ντόβρανη[283]. Από το χωριό Σπήλαιο πέρασε δύο φορές και συγκεκριμένα από το Μοναστήρι της Παναγίας του Σπηλαίου, όπου ίδρυσε και σχολείο[284]. Ο Αρχαιολόγος Ανδρέας Βαβρίτσας κατέθεσε, ότι σύμφωνα με προφορική παράδοση ο Άγιος πέρασε δύο φορές από το Μοναστήρι της Παναγίας του Σπηλαίου και ίδρυσε σχολείο που λειτουργούσε για αρκετά χρόνια. Αναφέρει, δε, ότι Πρόεδρο της επιτροπής για τη λειτουργία του σχολείου άφησε τον προπάππου του[285].   
Στο χωριό Σμίξη[286]Γρεβενών υπάρχει ο Σταυρός πάνω στον οποίο είναι χαραγμένο: «Εδώ ευλόγησε ο Πατροκοσμάς τη Σμίξη». Η παράδοση λέει, ότι όταν έβαλε το σταυρό πάνω στο δένδρο γύρισε και είπε: «Εσείς καημένα σπήλαια (βουνά), πόσες ψυχούλες θα γλυτώσετε» και «όταν θ’ ανοίξει η Αυλώνα, χαρά στο Μακεδόνα». Επίσης, άφησε παρακαταθήκη και μια άλλη προφητεία, η οποία έλεγε: «Όταν θα πέση ο Σταυρός θα γίνη πόλεμος και θα γίνη Ελληνικό». Πράγματι, μεγάλωσε ο πεύκος και έπεσε ο Σταυρός το 1912, όπου απελευθερώθηκε η Ελληνικότατη Μακεδονία μας.
 
Θ. Τέταρτη Περιοδεία
 
Τέλος, έχουμε την τέταρτη και τελευταία περιοδεία πριν από τον μαρτυρικό του θάνατο το Σάββατο στις 24 Αυγούστου του 1779. Κατά την συγκεκριμένη πνευματική αποδημία, αυτή, ο Κοσμάς βρέθηκε την άνοιξη του 1778 στη Μακεδονία για Τρίτη φορά. Συγκεκριμένα, στις αρχές του 1778, ακολουθώντας την Εγνατία οδό, περνά από τα χωριά που βρίσκονται γύρω από τη λίμνη Αχρίδα[287], διδάσκοντας και δημιουργώντας σχολείο[288]. Κήρυξε στο Σελτσί[289], όπου και θαυματούργησε. Επίσης, πέρασε και από τη Στρούγγα[290], τη Ρέσνα[291] και ύστερα στο Πογδάρες ήΠόγραδετς[292]. Επίσης, από την περιοχή των Βιτωλίων (Μοναστήρι)[293]. Εκεί, διδάσκει και δημιουργεί σχολείο. Σε αυτούς τους τόπους περιόδευσε δύο φορές[294]. Η πρώτη, υπήρξε το 1767[295], έπειτα από την κατάργηση της Αρχιεπισκοπής Αχρίδος και η δεύτερη το 1778[296].
Στα μέρη, αυτά, δεν παραλείπει να δημιουργήσει διάφορα κοινά Ελληνικά σχολεία[297].Ήθελε να δυναμώσει την εθνική και θρησκευτική συνείδηση των χωρικών της Μακεδονίας. Η παράδοση, αναφέρει, ότι αποχωρώντας από αυτά τα μέρη τους άφησε και μια προφητεία[298].
 Ο άγιος δίδαξε σ’ όλη την κορυφογραμμή, ως τις Πρέσπες και το ελληνικότατο Μοναστήρι[299]. Περιοχές ιδιαίτερα προβληματικές, λόγω κυρίως, των γλωσσικών ιδιωμάτων, που κυριαρχούσαν στους ορεινούς ιδίως πληθυσμούς. Αποτέλεσμα, ήταν, να προκύπτουν σοβαρότατες δυσκολίες στην επικοινωνία με τους δίγλωσσους αυτούς Ρωμιούς, πολλοί από τους οποίους είχαν χάσει την γλώσσα τους. Δεν είχαν απεμπολήσει, όμως, την φυλετική τους συνείδηση. Άλλοι μιλούσαν το εύκολο, αυτό, ιδίωμα, ενώ ο Κοσμάς, στις διδαχές του, μιλούσε μόνο τα ελληνικά[300]. Άλλωστε, είναι γνωστό το πάθος που είχε για τα ελληνικά σχολεία και την ελληνική γλώσσα. Η παρουσία του είναι εντονότατη μέσα από την παράδοση του λαού μας. Αδιάψευστος μάρτυρας είναι όλος ο ακριτικός πληθυσμός σ’ όλη την κορυφογραμμή των συνόρων της Δυτικής Μακεδονίας[301].
Ο Κοσμάς, επισκεπτόμενος αυτά τα μέρη, δεν συνάντησε σλαβόφωνους. Πράγμα που δείχνει, ότι ο Ελληνισμός έφτανε ως το Μοναστήρι και το Κρούσοβο. Τότε, αντίκρισε στα χωριά, τα οποία και επισκέφτηκε μόνο ελληνόφωνους και βλαχόφωνουςμε χριστιανική συνείδηση. Σε αυτούς μίλησε που ήταν δίγλωσσοι. Ο Πατροκοσμάς με πολύ θέρμη επιθυμούσε να εδραιώσει τον εθνισμό στο πυρίκαυστο εθνολογικώς τρίγωνο Μοναστηρίου-Αχρίδας-Καστοριάς. Επίσης, το έργο του ήταν να υψώσει τα γεωργικά στοιχεία της περιοχής, ώστε να δημιουργήσει ένα αδιάσπαστο ελληνικό προμαχώνα ενάντια στο Σλάβο[302]. 
Στις 12 Απριλίου του 1778 δίδαξε στηνΝεάπολη[303](Λαψίστα ή Λιαψίστη) Κοζάνης. Η πόλη αριθμούσε 3.000 κατοίκους[304]. Εκεί, δίδαξε, έστησε σταυρό, ίδρυσε σχολείο και βοήθησε στην κατάργηση της Βλαχικής γλώσσας. Το πέρασμά του επιβεβαιώνεται από ένα σημείωμα που βρέθηκε στο ναό και γράφει τα εξής: «1778, Απριλίου 12 , επέρασεν ο άγιος Κοσμάς και δίδαχνε όλο τον κόσμο»[305]. Έπειτα, πέρασε και δίδαξε στο χωριό Πριόνια[306] (Μπόζοβο) Γρεβενών. Η διέλευσή του μαρτυρείται σύμφωνα με μια ενθύμηση, η οποία βρίσκεται σε Μηναίο της εκκλησίας του χωριού. Το σημείωμα γράφει τα εξής: «1778 επέρασεν ο Άγιος Κοσμάς και εδίδαξε τον λαό και τους είπε να μην υπερηφανεύονται, να πέσουν σε προσευχήν εις τον Θεόν»[307]. Επίσης, στην ίδια εκκλησία και συγκεκριμένα στο βιβλίο της Παρακλητικής βρέθηκε και άλλο σημείωμα όπου σημειώνεται χαρακτηριστικά: «1778 επέρασεν ο Άγιος Κοσμάς και δίδαξε τον κόσμον»[308]. Αναγνώστης Παπαθανάσης». Κώδικας της Ιεράς Μονής Αγίου Νικολάου Περιβολίου, αναφέρει: «Ο αδελφός Κοσμάς έφθασε για δεύτερη φορά και έφερε τας ευλογίας του Παναγιωτάτου», «Ιούλιος 3 ΑΨΟΗ΄ (1778)».
Η παρακάτω παράδοση για το πέρασμα του Αγίου Κοσμά έρχεται από το χωριό Αγιος Γεώργιος τουνομού Γρεβενων: «Κάποτε, εδώ και πολλά χρόνια, πολλές αρρώστιες έπεφταν στο χωριό Άγιος Γεώργιος. Κάποτε πέρασε από ’κει ο Κοσμάς ό Αιτωλός και κοιμήθηκε κάτω ’πό ’να δέντρο, μια ελιά. Έπήγαν τότε σ’ αυτόν οι κάτοικοι και τον είπαν από τί υποφέρουν. Τότε ο Κοσμάς τούς ζήτησε ένα σταυρό και του τον έδωσαν. Τον πήρε τον Σταυρόν και τον έβαλε στην κορφή του δέντρου, κάτω από ’κείνο το δέντρο πού κοιμήθηκε, και τούς είπε, ότι, όσο υπάρχει το δέντρο, δε θα πάθουν τίποτες. Αν πέσει δ Σταυρός, τότε θα γίνει επανάσταση και θα διώξουν οι Έλληνες τον Τούρκο. ’Έτσι έπεσε ό σταυρός αυτός, γιατί το δέντρο μεγάλωσε και έσπασε ή κορφή του και άρχισε ή ’Επανάσταση και διώξαν οι Έλληνες τον Τούρκο»[309].
Την ίδια χρονιά περνά και από την Σαμαρίνα Γρεβενών[310]. Το πέρασμά του επιβεβαιώνεται από τα γράμματα, τα οποία είναι χαραγμένα σε έναν βράχο στη θέση «Μιρμισιάκλου»[311], η οποία βρίσκεται στο προαύλιο του ιερού ναού του προφήτη Ηλία και λέγουν τα εξής: «1778 από τον Άγιο Κοσμά»[312]. Σήμερα, οι κάτοικοι δείχνουν την πέτρα λέγοντας: «Εδώ στάθηκε ο άγιος ΚοσμάςΑιτωλός και δίδαξε στη Σαμαρίνα».Οι κάτοικοι διηγούνται, ότι ο άγιος έμεινε αρκετές μέρες και τους εγκαρδίωνε μέσα στη σκλαβιά τους. Μεγάλη εντύπωση τους προξένησε η απλότητα και η φλόγα που μιλούσε για τις δυο αγάπες του, δηλαδή, για τον Χριστό και την Πατρίδα. Εκεί, ακούστηκαν και τα προφητικά του λόγια: «Να παρακαλήτε να είναι μέρα και όχι νύχτα, καλοκαίρι και όχι χειμώνας όταν θα γίνει το κακό».
Όταν πέρασε την πρώτη φορά από τη Σαμαρίνα βρήκε μόνο δύο ανθρώπους να γνωρίζουν ανάγνωση και γραφή Ελληνική. Ύστερα από μερικά χρόνια, όταν ξαναπέρασε, ο άγιος όλοι μιλούσαν ελληνικά[313]. Ο κόσμος τον γνώριζε και τον αγαπούσε. Ολόκληρα χωριά ανάμεναν την παρουσία του, ώστε να λάβουν τον λόγο του Θεού στις καρδιές τους. Πριν φτάσει σε κάποιο χωριό παράγγελλε στους κατοίκους του να νηστέψουν και να εξομολογηθούν.
Επίσης, διήλθε και από το χωριό Πολυνέρι[314]. Σε εκείνο τον τόπο, ο άγιος, προφήτεψε: «Το κακόν θα έρθη μέχρι το Σταυρό και δεν θα μπορέσει να πάη κάτω. Μη φοβηθήτε[315]. Μη φύγετε από τα σπίτια σας». Βρισκόμαστε στις αρχές του ελληνοϊταλικού πολέμου. Η περίφημη μεραρχία των αλπινιστών Τζούλια εισέβαλε, ως γνωστόν, στο ελληνικό έδαφος, στην περιοχή του Σμόλικα, και κατέλαβε τη Σαμαρίνα και άλλα χωριά. Δόθηκε τότε διαταγή στους κατοίκους των γειτονικών χωριών, μεταξύ των οποίων είναι και το Πολυνέρι[316], να εγκαταλείψουν τα χωριά τους. Όλοι ήταν έτοιμοι να συμμορφωθούν με τη διαταγή, αλλά ο αείμνηστς γέρο-ΤέγοςΝασιούλας, που κοιμήθηκε σε ηλικία 100 ετών δεν συμφωνούσε. Αυτός επέμενε ότι οι Ιταλοί δεν θα προλάβουν να εισβάλλουν στην περιοχή. Θα φθάσουν μέχρι το «Σταυρό» και δεν θα προχωρήσουν άλλο[317].
Ο γερό-Νασιούλας, όμως, κατάλαβε ότι έφθασε η ώρα, για την οποία ο άγιος Κοσμάς είχε πει την προφητεία περνώντας από το συγκεκριμένο χωριό. Πιστεύοντας ακράδαντα σ’ αυτή δεν έφευγε μπροστά στην απειλή του ιταλικού κινδύνου. Ενεθάρρυνε μάλιστα και τους συγχωριανούς του και τους προέτρεπε να μη φύγουν από τα σπίτια τους. Δύο αξιωματικοί, του Στρατού και της Χωροφυλακής, βλέποντας την παράξενη επιμονή ου τον θεώρησαν δολιοφθορέα και κατάσκοπο, που είχε να καθυστερήση τους Έλληνες, για να βοηθήση τους Ιταλούς στην προέλασί τους. Τον έδειραν άγρια μέχρι το μεσημέριμπροστά σ’ όλους, αλλά αυτός ήταν αμετάπειστος. Εν τούτοις σε λίγες μέρες η προφητεία εκπληρώθηκε. Η συγκεκριμένη προφητεία εκπληρώθηκε όταν το 1940, τμήματα Αλπινιστών Ιταλών έφθασαν μέχρι την τοποθεσία «Σταυρός», αλλά η ίλη του ελληνικού ιππικού, ανέκοψε την προέλαση τους και τους ανάγκασαν να οπισθοχωρήσουν[318]. 
Ο άγιος πέρασε και από το χωριό Τσιράκι[319]. Από το 1926 το χωριό ονομάζεται Άγιος Κοσμάς. Εκεί, μίλησε στους χριστιανούς και το βράδυ διέμεινε στον πιο φτωχό του χωριού. Αποχωρώντας από το χωριό είπε μια προφητεία: «Όταν θα πέση ο κλώνος (που είναι στημένος ο Σταυρός)[320], θα γίνη μεγάλο κακό, που θα έλθη από το μέρος όπου θα δείξει ο κλώνοςκαι όταν θα πέσει το δένδρο, θα γίνη ένα μεγαλύτερο κακό»[321]. Σύμφωνα με την παράδοση η προφητεία επαληθεύτηκε όταν το 1940 έπεσε ο κλώνος με το Σταυρό προς το μέρος της Αλβανίας, απ’ όπου επιτέθηκαν οι Ιταλοί. Το 1947 έπεσε ολόκληρο το δένδρο, όταν η περιοχή καταστράφηκε ολοσχερώς κατά την διάρκεια του εμφυλίου πολέμου[322]. Στο χωριό βρίσκεται ο αυθεντικός σταυρός του Πατροκοσμά. Είναι ένας από τους πέντε σταυρούς του Κοσμά που σώθηκαν.
Τελευταίος σταθμός υπήρξε το χωριό Κοσμάτι[323]. Το συγκεκριμένο χωριό έλαβε το όνομά του από τον Άγιο Κοσμά. Φεύγοντας από το χωριό ο άγιος τον ακολούθησαν κάποιες γυναίκες. Εκείνες του ζήτησαν να τους πει κάποιο λόγο παραπάνω. Τότε, ο άγιος, γύρισε, τους κοίταξε και τους είπε: «Καλό χωριό, καλός κόσμος, αλλά θα φάη η αρκούδα». Η προφητεία εκπληρώθηκε το 1943. Όταν οι Γερμανοί σκότωσαν 30 νέους του χωριού. Ο άγιος, εγκαταλείποντας το χωριό  άφησε πίσω του ένα σταυρό, ώστε να υπάρχει μέχρι και σήμερα η ενθύμηση της διέλευσής του από τον πνευματικό τούτο τόπο. 
Κορυφαία προσωπικότητα αναδείχθηκε ο Πατροκοσμάς[324], ο οποίος, τουλάχιστον στο Μακεδονικό χώρο εγκαινίασε τις καλύτερες προϋποθέσεις για την εθνική αναζωπύρωση των υπόδουλων. Ένας προφητικός και συγκλονιστικός, συνάμα, λόγος του Κοσμά απευθυνόμενος προς το Γένος των Ελλήνων Μακεδόνων έλεγε: «θα κοιμηθούν σκλάβοι και θα ξυπνήσουν ελεύθεροι», όπερ και εγένετο με την Απελεύθερωση της Μακεδονίας από το 1912 έως το 1913. Η παρουσία του στη Μακεδονία επηρέασε καθοριστικά τα πολιτικά πράγματα των εν λόγω περιοχών. Η τεράστια συμβολή του αναμορφωτή του Ελληνικού Έθνους Κοσμά του Αιτωλού[325],  συνίσταται στα θεαματικά αποτελέσματα που είχαν οι περιοδείες του, με τις οποίες πέτυχε την ανύψωση της μορφωτικής στάθμης των συμπατριωτών του. Η ίδρυση, με δική του πρωτοβουλία, πολλαπλών εκπαιδευτικών πυρήνων είχε τεράστια απήχηση στους ελληνικούς πληθυσμούς της Μακεδονίας. Στη Μακεδονία υπήρχε κλονισμός της παράδοσης, δηλαδή της καλλιέργειας της Ελληνικής παιδεία και της Ελληνικής γλώσσας. 
Για τον ευεργέτη Κοσμά Χριστιανισμός και Ελληνισμός ήταν ταυτόσημα. Η θρησκευτική ανύψωση του λαού με βάση τις αρχές του Ευαγγελίου σήμαινε και την αναγέννηση της νεοελληνικής εθνότητας. Η σπουδή της ελληνικής γλώσσας και η ισχυροποίηση των ασθενών εθνολογικώς και γλωσσικώς διαμερισμάτων της εθνότητας, ιδίως των βορειοτέρων, υπήρξε από τους κυριότερους σκοπούς του. Κατέκρινε όσους μιλούσαν βλάχικα ή αρβανίτικα. Σύστηνε παντού την ελληνική γλώσσα, ως επίσημη γλώσσα της Εκκλησίας. Το πάθος του πατριώτη Κοσμά υπήρξε η ελληνοποίηση των δίγλωσσων ομοεθνών μας, ή εκείνων, που είχαν ξεχάσει την εθνική τους γλώσσα.
Προέβλεπε με την διορατικότητά του ποιο ρόλο θα έπαιζε η γλώσσα στους μελλοντικούς αγώνες της εθνότητας. Για το λόγο, αυτό, φρόντιζε, ώστε να διατηρήσουν οι πληθυσμοί την ελληνική τους γλώσσα. Επίσης, οι δίγλωσσοι να την υιοθετήσουν οριστικά. Συχνά έλεγε: «Να σπουδάζετε τα παιδιά σας να μαθαίνουν ελληνικά, διότι και η Εκκλησία μας είναι εις την ελληνικήν και το Γένος μας είναι ελληνικόν[326]. Και αν σπουδάσης ελληνικά, αδελφέ μου, δεν ημπορείς να καταλάβης εκείνα όπου ομολογά η Εκκλησία μας[327]. Καλλίτερα αδελφέ μου να έχηςελληνικόνσχολείον εις την χώραν σου παρά να έχης βρύσες και ποτάμια»[328].
Όσους μιλούσαν αρβανίτικα στις ιδιωτικές τους συζητήσεις, θέλοντας να τους νουθετήσει, τους έκοβε στη μέση της συζήτησης και τους έλεγε: «Όποιος χριστιανός άντρας και γυναίκα υπόσχεται μέσα στο σπίτι του να μην κουβεντιάζει αρβανίτικα, ας σηκωθή απάνω να μου το πη και εγώ να πάρω όλα του τα αμαρτήματα εις τον λαιμόν από τον καιρό που εγεννήθη έως τώρα και να βάλω όλους τους χριστιανούς να τον συγχωρήσουνε και να λάβη μιαν συγχώρεσιν, όπου αν έδινε χιλιάδαιςπουγιά δεν την εματάβρισκε»[329]. Επίσης, και στους Βλαχόφωνους, συχνά, έλεγε: «Ευεργέτησε δε και τους Βλάχους, απαγορεύσας να ομιλώσι την Κουτσοβλαχικήνγλώσσαν και συστήσας σχολεία της ελληνικής γλώσσης εις τα χωρία των». Συγχωρούσε τα πάντα, ο άγιος, αρκεί οι πληθυσμοί να μιλούν την ελληνική γλώσσα.
Και ας μη νομίσει κανείς, ότι ο στόχος του, ήταν, οι Έλληνες να μιλάνε την αρχαία γλώσσα. Ο Κοσμάς, ελληνική γλώσσα, εννοούσε την δημοτική, δηλαδή την κοινή δημώδη ευκολοεννούμενη και απλή γλώσσα, την οποία και μεταχειρίζονταν στις διάφορες ομιλίες του. Δεν εννοούσε τα παιδιά να μαθαίνουν την αρχαία κλασική μας γλώσσα, αλλάούτε και την ομηρική. Άλλωστε, γι’ αυτόν, Εθνική γλώσσα ήταν η καθημερινή γλώσσα του λαού. Έβλεπε τον κίνδυνο να μην χαθεί και να μην εγκατασταθεί η γλώσσα μας από κάποια άλλη[330]. Είναι μάλιστα εκπληκτικό, ότι ο Κοσμάς δεν έκανε ποτέ αναφορά για τους αρχαίους έλληνες, διότι πίστευε, ότι οι νεώτεροι δεν έχουν καμία σχέση με εκείνους[331].
Ο Ελληνισμός του ήταν καθαρά Χριστιανικός. Στον Ελληνισμό Παιδεία και Γλώσσα, Εκκλησία και Γλώσσα συμβαδίζουν. Σκοπός του αγίου είναι η διατήρηση της γλώσσας των πατέρων. Τοποθετώντας δίπλα-δίπλα τις δύο μεγάλες και αναφαίρετες αξίες που προασπίζουν και διατηρούν τον Ελληνισμό, τη Θρησκεία και τη Γλώσσα, λέγει χαρακτηριστικά: «Διατηρήσατε γεναίως και ατρομήτως την ιεράν ημών θρησκείαν και την γλώσσαν των πατέρων». Διέβλεπε, ότι κάθε αποξένωση και αποκοπή από την γλωσσική μας παράδοση, είναι εθνική απώλεια. Άλλωστε, όσοι ξεχνούσαν τα ελληνικά δεν μπορούσαν να καταλάβουν τη Θεία Λειτουργία, το ευαγγέλιο, την υμνολογία και τις ευχές της Αγίας μας Εκκλησίας.
Αποτελεί μια βαριά κληρονομιά η συνείδηση της γλώσσας. Ιδιαίτερα, η Ελληνική γλώσσα, η οποία αποτελεί έναν θησαυρό, είναι μια γλώσσα με πλούσια προσφορά στην Παγκόσμια λογοτεχνία. Η διγλωσσία δημιουργούσε προβλήματα στη γλώσσα, την οποία και άφηναν εκτεθειμένη σε προκλήσεις της ξένης προπαγάνδας. Ήταν τόσο δυνατή η προσπάθεια για την κατάργηση της διγλωσσίας, ώστε οι Ρουμάνοι αντέδρασαν στην αγιοκατάταξη του Πατροκοσμά[332]. Η αντίδραση, αυτή, οφείλονταν στο μίσος, που έτρεφαν κατά του Κοσμά, επειδή με τους δύσκολους αγώνες, τους οποίους έδωσε χτύπησε το βλαχικό ιδίωμα, το οποίο η Ρουμανία θέλησε να χρησιμοποιήσει εθνικιστικά[333].  
Μεταχειριζόταν τη λέξη Έλληνας με τη σημασία του ειδωλολάτρης. Συχνά έλεγε: «Δεν είσθε Έλληνες, δεν είσθε ασεβείς, αιρετικοί, άθεοι, αλλ’ είσθε ευσεβείς ορθόδοξοι χριστιανοί πιστεύετε και είσθε βαπτισμένοι εις το όνομα του πατρός και του υιού και του αγίου πνεύματος. Και είσθε τέκνα και θυγατέρες του Χριστού μας»[334]. 
 
Ι. Επίλογος
 
Γράφηκε κάπου πως: «Υπάρχουν πρόσωπα, που όταν πρόκειται να τα ιστορήσεις, πρέπει να είσαι πάντα γονατιστός». Αυτή η προσωπικότητα υπήρξε και «Ο Γέροντας του σκλαβωμένου Γένους»[335], ο Άγιος Κοσμάς[336]ο Αιτωλός[337].Ο Πατροκοσμάς[338] υπήρξε ο απόλυτα, «θρησκευτικός άνθρωπος»[339] και ο «αληθινός Ιεραπόστολος»[340]. Σκιαγραφώντας την προσωπικότητα τουΚοσμά, θα λέγαμε ότι ήταν φαινόμενο σπάνιο, ίσως μοναδικό, στην ιστορία του Νέου Ελληνισμού[341]. Θυσίασε τα πάντα, ακόμα και τη ζωή του, για τη διαφύλαξη της Ορθοδοξίας και την ελευθερία της πατρίδος. Αγωνίσθηκε για να διασώσει την ελληνική γλώσσα και να γαλουχήσει μεαληθινή παιδεία το Γένος μας[342].Δίκαια, η Εκκλησία, για να τιμήσει τον αγώνα και την προσφορά του, τον ονόμασε «Ισαπόστολο»[343].
Άλλωστε, σκοπός της όλης ιεραποστολικής δραστηριότητας του Πατροκοσμά ήταν να προσφέρει «την εσωτερική – καρδιακή -απελευθέρωση του λαού, χωρίς την οποία καμία ελευθερία δεν έχει σημασία και αξία. Με αυτόν τον τρόπο, ο άγιος, επεδίωκε τον αναβαπτισμό του λαού στην Ορθόδοξη παράδοσή του, θέτοντας τα θεμέλια της νεώτερης ελληνικής κοινωνίας»[344]. Σε τελική ανάλυση, υπήρξε ο «Καρπός και ο Ιεροκήρυκας της Ρωμιοσύνης»[345], όπως τον ονόμασαν και όχι άδικα, διότι με χίλιους, μύριους κινδύνους, μπόρεσε να συνεγείρει τις συνειδήσεις των Ρωμιών και να τις στρέψει, πίσω στις ρίζες της ελληνορθόδοξης παράδοσης[346].
Περαίνοντας το λόγο επιθυμώβαθυμύχως να διαλαλήσω, ότι με τη χάρη του Θεού και την πρεσβεία του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού φτάσαμε στο τέλος ενός υπέροχου ελληνορθόδοξου ταξιδίου στην Ελληνική Γη της Μακεδονίας. Είμαστε σίγουροι, ότι θα είναι ευλογημένο, καλό και σταθερό, διότι συνεχίζεται να πραγματοποιείται με την ευλογία του Πατροκοσμά[347]. Αυτή είναι η μεγάλη κληρονομιά, την οποία μας άφησε ο Άγιος λέγοντας: «το χρέος είναι δικό μου και θα το κάμω εγώ»[348].Και οι άνθρωποι, ως αντίδωρο για αυτή του τη θυσία, είναι καλό να τραγουδούν, να ψυχαγωγούνται, και να είναι πράγματι όλα της ψυχής αγωγή και θεία δοξολογία και αναγωγή ολοσώματη σε ουράνια παράκληση: «Βοήθα μας, Άη-Γιώργη και σύπατρό Κοσμά, να πάρουμε την Πόλι Παναγιά μου και την Αγιά Σοφιά»[349], καθώς λέγει, η λαϊκή μούσα και παράδοση.


[1]  Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, 230 χρόνια από την Κοίμησή Του (1779-2009), Ανθολόγιο κειμένων για το βίο και το έργο του Αγίου, έκδ. Ιερά Μητρόπολις Αιτωλίας και Ακαρνανίας, Περιοδικό «Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός» 2010, σς. 8-272. Βλ. και Δίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος: Σεβ. Μητροπολίτου Αιτωλίας και Ακαρνανίας κ. Κοσμά: Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Ο Απόστολος του Ελληνικού Γένους. Εισαγωγικό κείμενο. Βλ. και Γ. Β. Παπανικολάου, Βιογραφικό Χρονολόγιο Εικονογραφημένο Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, έκδ. Καϊτατζή, Θέρμο 2014, σσ.  5-145.

[2] Δ. Σαλαμάγκα, Ο γνωστός καλόγηρος Κοσμάς, έκδ. «Αστήρ», Αθήναι 1945.

[3]Αρχιμ. Χρ. Μαϊδώνη, Ο Ιερεύς ανώτερος από τον Άγγελο και τον Βασιλιά, Αρναία 2014, σσ. 5-16.

[4] Γ. Συντηλά, «Κοσμάς ο Αιτωλός, ο διαφωτιστής του Γένους, Διακόσια Χρόνια από το μαρτυρικό θάνατό του (1779-1979)», Ανάτυπο, Περιοδικό Θεσσαλική Εστία, Αθήνα 1979. Βλ. και «Ο Εθναπόστολος διαφωτιστής Κοσμάς ο Αιτωλός», εφημ. Μακεδονία, 30/3/1980. 

[5] Γ. Βρέλλη, Κοσμάς ο Αιτωλός, Γιάννινα 1980. Βλ. και Κ. Κώνστα, Ο Κοσμάς ο Αιτωλός, εν Αθήναις 1976. Βλ. και Π. Πάσχου, Κοσμάς ο Αιτωλός, έκδ. Ακρίτας, Αθήναι 1985.

[6] Ελένης Καλκάνη, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός (1714-1779). Η ζωή – η Διδασκαλία και οι Προφητείες Του, έκδ. Δαμιανός, σσ. 11-206.

[7] Κ. Χολέβα, «Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ως πνευματικός πατέρας της επαναστάσεως», Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, 230 χρόνια από την κοίμησή του (1779-2009),έκδ. Ιερά Μητρόπολις Αιτωλίας και Ακαρνανίας, περιοδικό «Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός», 2010, σ. 141. Βλ. και Μιχ. Τρίτου, Πεπληρωμένες Προφητείες Κοσμά του Αιτωλού, έκδ. Θεοδωρίδη, Ιωάννινα 1994. Βλ. και Μ. Σταφυλλά, Οι προφητείες και τα θαύματα του Πατροκοσμά, Όλυμπος (Λαρίσης), Μάιος-Ιούνιος 1973, σ. 22. Βλ. και Επισκόπου Αυγουστίνου Ν. Καντιώτη, «Κυριακή. Σύντομο Κήρυγμα για τον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό», περ. Δ΄, έτ. ΛΔ΄, έρ. Φυλλ. 2034. Βλ. και Μιχ. Τρίτου, Ομιλία για τον Πατρο- Κοσμά τον Αιτωλό, Ανάτυπο, έκδ. Συλλόγου Θερμίων Αθήνας «Θέρμιος Απόλλων», Αθήνα 1993, σ. 5. Βλ. και Μιχ. Τρίτου, Κοσμάς ο Αιτωλός. «Ο φωτιστής του Γένους, ο προφήτης», Πρακτικά Ημερίδας τοπικής ιστορίας και λαογραφίας με θέμα: «Πατρο-Κοσμάς ο Αιτωλός: το πέρασμά του Αγίου από το Ρουμλούκι»,έκδ. Αρχιερατική Περιφέρεια Αλεξάνδρειας, Αλεξάνδρεια 2011, σ. 91.

[8] Σ. Πασχαλίδη, «Υμνοαγιολογικά στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό», εν ΕΕΘΣΠΘ., Ανάτυπο, τόμ. 7, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 157. Βλ. και Ιερά Μονή Αγίων Παντελεήμονος και Ευβούλης Αμυνταίου Φλωρίνης. Εγκόλπιο Ημερολόγιο. «Αφιερωμένο στον Άγιο Ισαπόστολο και Ιερομάρτυρα Κοσμά τον Αιτωλό». Βλ. και Τάκη Λάππα, Πατροκοσμάς, Ο Απόστολος του Γένους,έκδ. Ατλαντίς, Αθήναι 1980, σ. 66.

[9] Ασημίνας Π. Δεδούση, Ματωμένα Στεφάνια, έκδ. Χ. Έ. «Η Ελπίς», Αθήναι 2003, σσ. 110-117.

[10] Δίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος: Σεβ. Μητροπολίτου Αιτωλίας και Ακαρνανίας κ. Κοσμά: Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Ο Απόστολος του Ελληνικού Γένους. Εισαγωγικό κείμενο. Βλ. και Ιερά Μητρόπολις Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, ΕγκόλπιονΗμερολόγιον 2014. Βλ. και Περιοδικό «Εφημέριος», έτος 63, τεύχ. 3, Μάρτιος 2014.  

[11] Κων/νου Καβαρνού, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, έκδ. «Ορθόδοξος Τύπος», Αθήνα 2014.

[12]Ιω. Δ. Δρούλια, Ένας Διδαχός του Γένους Πρόδρομος της Ελληνικής Παλιγγενεσίας,έκδ. Ι. Ν. Βασιλείου του Μεγάλου και Κοσμά του Αιτωλού Ν. Φιλαδελφείας, Αθήνα 1992, σσ.  32-38.

[13]Εμμ. Κουτσιαύτη, «Κοσμάς ο Αιτωλός ο Άγιος των σκλάβων», Κατάθεση Τιμής στον Μητροπολίτη Σισανίου και Σιατίστης κ. Αντώνιο, έκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Σισανίου και Σιατίστης, Σιάτιστα 2004, σ. 424.

[14] Ιεράς Μητροπόλεως Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, Εγκόλπιο Ημερολόγιο 2014. «Αφιερωμένο στα 300 Χρόνια από τη γέννηση του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού». Ιεράς Μητροπόλεως Νέας Κρήνης και Καλαμαριάς, Εγκόλπιο Ημερολόγιο 2015. «Αφιερωμένο εις τον άγιονΚοσμάν τον Αιτωλόν».
 

[15] Ηλία Μογλενίδη, «Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός: «Η συμβολή των διαπροσωπικών σχέσεων στην αποτελεσματικότητα της επικοινωνίας», Περιοδικό «Πεμπτουσία», αρ. 1 (2018), σσ. 1-24. http://www.pemptousia.gr/vivliothiki/moglenidis_book/mobile/index.html (Ημ. ανάκτησης: 24 Αυγούστου 2018).

[16]Θεοφ. Σιμοπούλου, Κοσμάς ο Αιτωλός (1714-1779), Αθήνα 1993.

[17] Ε. Καλκάνη, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός (1714-1779), η Ζωή – η Διδασκαλία και οι Προφητείες του, έκδ. Δαμιανός, Αθήνα 1986, σ. 19.

[18]Χριστοδούλου Αρχ. Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ο φλογερός διδάσκαλος, έκδ. Χρυσοπηγή, Αθήνα 2011, σσ. 5-176.

[19]Αρχιμ. Λ.Μ.Γ., Ο Γέροντας του σκλαβωμένου Γένους, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, έκδ. «Ορθόδοξος Κυψέλη», Θεσσαλονίκη 2009, σ. 1. Βλ. και Χρ. Κρικώνη, «Κληρικοί Νεομάρτυρες και μάρτυρες», Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου  με θέμα: «Εις τιμήν και μνήμην των Νεομαρτύρων» (17-19 Νοεμβρίου 1986),έκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1988, σ. 272. Βλ. και  Χρ. Κρικώνη, Η Ορθόδοξος Εκκλησία, πρωταγωνιστής της εθνεγερσίας του 1821, κληρικοί Νεομάρτυρες – Εθνομάρτυρες,έκδ. UniversityStudioPress, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 99. Βλ. και Κ. Σαρδελή,Το Συναξάρι του Γένους, έκδ. Αρμός, Αθήνα 2000, σ. 250.

[20] Στ. Παπαθεμελή, Η κοινωνική διάσταση των διδαχών του Κοσμά Αιτωλού, Το άλας της γης, η περί Ορθοδοξίας και Πολιτικής, έκδ. «Παρουσία», Θεσσαλονίκη 1999, σ. 40.

[21] Επισκόπου Αυγουστίνου Ν. Καντιώτη, Κοσμάς ο Αιτωλός. «Προφητείες και Διδαχές», ΛΑ΄ Έκδοσις, τόμ. Α΄, έκδ. Χριστιανική Βιβλιοθήκη, Αθήναι 2011, σ. 71.

[22] Κων/νου Κούρκουλα, «Λέυκωμα Διδασκάλων του Γένους», Αθήναι 1971, σ. 68.

[23] Νικοδήμου Αγιορείτου, Νέον Μαρτυρολόγιον, έκδ. εκδ. «Αστήρ», Αθήναι 1961, σ. 203. Βλ. και Νικοδήμου Αγιορείτου, Συναξαριστής Νεομαρτύρων, Γ΄ Έκδοση, έκδ. Ορθόδοξος Κυψέλη, Θεσσαλονίκη 1996.

[24] «Τον χαρακτηρίζουν σαν διαφωτιστή του Γένους». Βλ. Φάνη Μιχαλοπούλου, Κοσμάς ο Αιτωλός, Αθήνα 1940. Απ. Βακαλόπουλου, Ιστορία της Μακεδονίας, (1354 – 1833), Θεσσαλονίκη 1969, σ. 348. Βλ. και Άρτ. Ξανθοπούλου – Κυριάκου, Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και οι Βενετοί (1777 – 1779), τα τελευταία χρόνια της δράσης του και το πρόβλημα των διδαχών, έκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1984, σ. 8.  

[25] Π. Γ. Μεταλληνού (πρωτ,), Παράδοση και Αλλοτρίωση. Τομές στην πνευματική πορεία του Νεωτέρου Ελληνισμού κατά την μεταβυζαντινή περίοδο, έκδ. «Δόμος», Αθήνα 1998, σ. 86. Βλ. και Β. Κυλέκογλου, Η γυναίκα και ο άνδρας στις διδαχές του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, έκδ. Παρρησία, Αθήνα 2010, σ. 17.

[26] Γέροντος ΜωϋσέωςΑγιορείτου, Ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός και η Φιλοκαλική Αναγέννηση, Ανάλεκτα Πεμπτουσίας 2, 2η Επετειακή Έκδοση 2018, έκδ. Ινστιτούτο Έρευνας διάσωσης και προβολής πνευματικών και πολιτισμικών παραδόσεων «Άγιος Μάξιμος ο Γραικός», Αθήνα 2018, σ. 81. 

[27] Π. Πάσχου, Έρως Ορθοδοξίας, Β΄ Έκδοση, Αθήναι 1973, σ. 294.

[28]Αρχιμ. Ειρ. Χατζηεφραιμίδη, Εις τας αυλάς του Κυρίου, Φλώρινα 1997, σ. 150.

[29] Κ. Χρήστου, «Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής του», ΠρακτικάΗμερίδας με θέμα «Εορτασμός 300 χρόνων από την γέννηση του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού»,έκδ. Κυριακίδη, Βασιλικό 2015, σ. 51. 

[30] Μον. Μαξίμου Ιβηρίτου, Ο Άγιος Κοσμάς, προσφορά του Αγίου Όρους εις το Γένος, όπ.π., σσ. 112-113.

[31] Γ. Μαρτζέλου, «Θεολογία και ζωή στις διδαχές του Αγ, Κοσμά του Αιτωλού», Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου με θέμα: «Εις τιμήν και μνήμην των Νεομαρτύρων», (17-19 Νοεμβρίου 1986),έκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1988, σ. 395.

[32]Επισκ. Αυγουστίνου Καντιώτου, Κοσμάς ο Αιτωλός, έκδ. «Σταυρός», Αθήναι 1959, σ. 34.

[33] Αν. Μαρά, Η Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία, έκδ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2012, σσ. 24-25.

[34] «Επήγα και εις το Άγιον Όρος και έκλαιγα διά τες αμαρτίες μου δεκαεπτά χρόνους». Μον. ΜωϋσέωςΑγιορείτου, Διδάγματα από τη ζωή και το έργο του αγίου Κοσμά του Αιτωλού, έλδ. Πρότυπες Θεσσαλικές Εκδόσεις, Τρίκαλα, Αθήνα 2006, σ. 14.

[35]Αθ. Αγγελοπούλου, Εκκλησιαστική Ιστορία, η μοναχική πολιτεία του Αγίου Όρους-ιστορία, τυπικά, ζωή,έκδ. Αφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1987, σ. 210. Βλ. και Μον. ΜωϋσέωςΑγιορείτου, Οι Άγιοι του Αγίου Όρους,έκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2008, σ. 73.

[36] Κ. Τριανταφύλλου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, έκδ. Μικρά Ζύμη, Θερμόν Αιτωλίας 2007, σ. 24. Βλ. και Αρχιμ. Χρυσ. Μαϊδώνη, όπ.π., σ. 19. Βλ. και Στ. Σάκκου, όπ.π., σ. 37. Βλ. και Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσα, όπ.π., σ. 442. Βλ. και Μητρ. Αιτωλίας και Ακαρνανίας Κοσμά, όπ.π., σ. 172. Βλ. και Κοσμάς ο Αιτωλός, οι Προφητείες,έκδ. Εκδοτική Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 9. Βλ. και Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Βίος και Προφητείες, έκδ. Μικρά Ζύμη, όπ.π., σ. 20. Βλ. και Αρχιμ. Δανιήλ Αεράκη, «Ο Κοσμάς ο Αιτωλός ως Ιεραπόστολος», Περιοδικό Ιεράς Μητροπόλεως Φλωρίνης, Πρεσπών και Εορδαίας «Σαλπιγξ Ορθοδοξίας», Φλώρινα 1975, σ. 275.

[37]Αρχιμ. Χαρ. Βασιλοπούλου, όπ.π., σ. 37. Βλ. και Ι. Μενούνου, Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία,έκδ. Ακρίτας, σ. 236.

[38] Ν. Τωμαδάκη, όπ.π., σ. 520.

[39]Αρχιμ. Χρυσ. Μαϊδώνη, όπ.π., σ. 18. Βλ. και Αρχιμ. Δανιήλ Αεράκη, όπ.π., σ. 275. 

[40]Αρχιμ. Σωφρ. Παπακυριακού, όπ.π., σ.183. Βλ. και Κ. Σαρδελή, όπ.π., σ. 240. Βλ. και Φ. Μιχαλοπούλου, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, 230 χρόνια από την Κοίμησή του (1779-2009), Ιερά Μητρόπολις Αιτωλίας και Ακαρνανίας, Περιοδικό «Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός» έκδ. Δημιουργική Πρόταση, 2010, σ. 89.

[41] Μον. ΜωϋσέωςΑγιορείτου, Διδάγματα από τη ζωή και το έργο του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σσ. 15-16. Βλ και Γ. Βρέλλη, Κοσμάς ο Αιτωλός, Γιάννινα 1980, σ. 10. Βλ. και Μαρίας Μαμασούλα, Πατροκοσμάς, όπ.π., σσ. 24-25. Βλ. και Στ. Σάκκου, όπ.π., σσ. 39-40. Βλ. και Π. Πάσχου, όπ.π.,σσ. 533-534. Βλ. και Μητρ. Αιτωλίας και Ακαρνανίας Κοσμά, όπ.π., σ. 173. Βλ. και Χρ. Κρικώνη, Η Ορθόδοξος Εκκλησία, όπ.π., σ. 102.

[42]Αρχιμ. Δημητρίου Αργυρού (νυν Μητροπολίτου Κεφαλληνίας), Ιστορικά στοιχεία από το εν Βενετία κρατικό αρχείο για τον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, Επιστημονική Επετηρίδα ΑΕΑΒΙ, τόμ. Έβδομος, τεύχ. Α΄, Βελλά Ιωαννίνων 2013-2015, σσ. 153-180.

[43]Αρχιμ. Χαραλάμπους Βασιλοπούλου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, έκδ. Ορθόδοξος Τύπος., Αθήνα 1993, σ. 37.

[44] Κ.Βοβολίνη, Η Εκκλησία εις τον Αγώνα της Ελευθερίας 1453-1953, έκδ. Κέρκυρα, Αθήνα 2002, σ. 71.

[45] Χρ. Περραιβού, Σύντομος βιογραφία του αοιδίμου Ρήγα Φεραίου, Αθήνα 1860, σ. 56.

[46] Π. Χριστοπούλου, «Το Μοναστήρι Κοσμά του Αιτωλού», Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου με θέμα: Σύναξις, Ευγένιος ο Αιτωλός και η εποχή του, (Καρπενήσιον 12-14 Οκτωβρίου 1984),έκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Καρπενησίου, Αθήναι 1986, σ. 555. Βλ. και Κ.Νιχωρίτη, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός και η Αθωνιάδα Σχολή,έκδ. Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Φλώρινας, Φλώρινα 2010, σ. 114. Βλ. και Στ. Σωτηρίου, Πατροκοσμάς, Ποτέ την Κυριακή, έκδ. Ψηφίδα, Θεσσαλονίκη 2008, σ. 24. Βλ. και Π. Χριστοπούλου, «Το Μοναστήρι Κοσμά του Αιτωλού», Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου με θέμα: «Σύναξις, Ευγένιος ο Αιτωλός και η εποχή του», (Καρπενήσιον 12-14 Οκτωβρίου 1984),έκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Καρπενησίου, Αθήναι 1986, σ. 555.

[47] Κ. Χρήστου, «Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής του», ό.π., σ. 51.

[48] Γ. Ευθυμίου, «Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός κατά τον Ρωσοτουρκικόνπόλεμον», Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου με θέμα: «Σύναξις, Ευγένιος ο Αιτωλός και η εποχή του», (Καρπενήσιον 12-14 Οκτωβρίου 1984), έκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Καρπενησίου, Αθήναι 1986, σ. 547.

[49] Ιερά Κοινότης Αγίου Όρους, Το Άγιον Όρος και η Παιδεία τους Γένους μας, Ελληνορθόδοξη Πορεία, Ανθολόγιο Κειμένων, έκδ. Σούπερ Μάρκετ Δούκας, Αθήνα 2008, σ. 287.

[50]Μιχ. Τρίτου, Ο Ιερομάρτυς και Ισαπόστολος Κοσμάς ο Αιτωλός στην υμνογραφία της Εκκλησίας, ΔυτικοΜακεδονικόνΗμερολόγιον, Έτος Ζ΄ - Τόμ. 7, Κοζάνη 2012, σ. 75.

[51]Λουκ. 8, 5. Βλ. και Ι. Μενούνου, Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία, έκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2004, σ. 163.

[52] Ηλία Μογλενίδη, «Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Χρόνια 300 από την γέννησή Του (1714-2014). Η διέλευσή Του από την Θράκη», Περιοδικό Ιεράς Μητροπόλεως Διδυμοτείχου, Ορεστιάδος και Σουφλίου «Επί των Ποταμών», έτος 4ο (2013), τεύχ. 4ο, σσ. 65-73. 

[53]ΕπετηρίςΑθωνιάδος Σχολής. Επί τη συμπληρώσει Δωδεκαετίας από της επαναλειτουργίας Αυτής, έκδ. «Αστήρ», Αθήναι 1966, σσ. 314-317.

[54]Σαπφ. Χριστοδουλίδη, Ακολουθία και βίος του εν αγίοις πατρός ημών Κοσμά του ιερομάρτυρος και ισαποστόλου, εν Πάτραις 1869. 

[55]Μιχ. Τρίτου, «Ο Ιερομάρτυς και Ισαπόστολος Κοσμάς ο Αιτωλός στην υμνογραφία της Εκκλησίας», Μακεδονικό Ημερολόγιο, έτ. Ζ΄, τόμ. 7, Κοζάνη 2012, σ. 76.

[56]Αρχιμ. Χρ. Μαϊδώνη, Ο Γέροντας του Γένους. Διδαχές από το σκαμνί του Πατροκοσμά, Β΄ Έκδοση,  έκδ. Ιερά Μονή Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, Αρναία Χαλκιδικής 2010, σσ. 34-35. 

[57] Αν. Καραγκιώζη, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός στη Μακεδονία, εκδ. Κέντρο Ελληνικής Παιδείας, Λάρισα 2006, σ. 164.

[58] Απ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιστορία της Βορείου Ελληνισμού. Μακεδονία, Γ΄ Έκδοση, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 118.

[59] Γ. Ζωγράφου, «Ανιχνεύοντας τα βήματα του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού: Πρόταση για τη δημιουργία ενός δικτύου επισκέψιμων τοποθεσιών, εκεί όπου δίδαξε ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός», Πρακτικά Β΄ Πανελληνίου Συνεδρίου Προσκυνηματικών Περιηγήσεων με θέμα: «Οι Προσκυνηματικές Περιηγήσεις ως μοχλός τουριστικής ανάπτυξης. Η περίπτωση της Πιερίας», Πιερία 25-26 Νοεμβρίου 2016, Κατερίνη 2017, σσ. 52-58.

[60] Σπ. Κοντογιάννη, Οι Διδαχές του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού ως απάντηση στην κρίση των ανθρωπίνων σχέσεων,Χρίστόδουλος, Αφιερωματικός Τόμος, Αθήναι 2012. Βλ. και Μιχ. Τρίτου, Οι κοινωνικές αντιλήψεις του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού,Περιοδικό Ιεράς Μητροπόλεως Ελευθερουπόλεως «Άμβων Παγγαίου», έτος 8, τεύχ. 39, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2013, σ. 10.

[61]Πρωτ. Κων/νου Παπαθανασίου, «Ο Χριστός μας» στις διδαχές του Πατροκοσμά, Εφημέριος, έτος 63, τεύχ. 3, Μάρτιος 2014, σσ. 26-28.

[62] Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, (Διδακτορική Διατριβή), έκδ. «Αδελφών Κυριακίδη», Θεσσαλονίκη 2009, σ. 47.

[63] Κ. Σαρδελή, όπ.π., σ. 239.

[64] Κ. Σαρδελή, όπ.π., σ. 239.

[65] Ν. Ζαχαρόπουλου, Δωρόθεος Βουλησμάςεπι τη βάσει των ανέκδοτων αυτού επιστολών, (Διατριβή επί Διδακτορία), Θεσσαλονίκη 1969, σ. 12.

[66] Ν. Ζαχαρόπουλου, όπ.π., σ. 43.

[67] Ευθυμίας Μοναχής, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, όπ.π.,σ. 319. Βλ. και Μιχ. Τρίτου, όπ.π., σ. 76.

[68] Κυρ.Παπακυριάκου, Ιστορική Ταυτότητα της Μακεδονίας και το Ψευδεπίγραφο Κράτος των Σκοπίων, έκδ. Ι. Μ. Αγ. Θεοδώρας (Ι. Μ. Θ.), Θεσσαλονίκη 2007, σ. 138.

[69] Κ. Αντ. Παπάζογλου, Κοσμάς ο Αιτωλός. Ο Άγιος της Παιδείας, Αρναία Χαλκιδικής 2012, σ. 99.

[70] Νικοδήμου Αγιορείτου, Συναξαριστής Νεομαρτύρων, έκδ. «Ορθόδοξος Κυψέλη», Γ΄ έκδοση, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 731. Βλ. και Σαπφείρου Χριστοδουλίδη, Βίος και ακολουθία Κοσμά Αιτωλού, έκδ. Επανέκδοση Πανεκδοτικής, Αγρίνιο 1961, σ. 14. Βλ. και Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό,(Διδακτορική Διατριβή), έκδ. Ιερά Μονή Κουτλουμουσίου, Άγιον Όρος, 2004, σ. 443,

[71] Απ. Βακαλοπούλου, όπ.π., σ. 344.

[72] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, έκδ. Ενωμένη Ρωμηοσύνη, Θεσσαλονίκη 2016, σ. 29.

[73] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό,ό.π., σ. 521.

[74] Απ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, έκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1969, σ. 344. Βλ. και Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σ. 48. Βλ. και Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 30.

[75] Αιμιλίου Δημ. Μαυρουδή, Η Ιστορία της Μητρόπολης Ελευθερουπόλεως, (Ανέκδοτη Διδακτορική Διατριβή), Θεσσαλονίκη 2003, σ. 77. Βλ. και Αθ. Καραθανάση, Θεσσαλονίκεια και Μακεδονικά, τόμ. Β΄, έκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 292. Βλ. και Αθ. Καραθανάση, Ο κόλπος του Ορφανού και η περιοχή του, Ορφάνι, Οφρύνιο, Γαληψός, Κάρυανη, Β΄ Έκδοση, Θεσσαλονίκη 2002, σσ. 80-81.

[76] Απ. Ε. Βακολοπούλου, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, έκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1962, σ. 344.

[77]Αθ. Καραθανάση, Θεσσαλονίκεια και Μακεδονικά, ό.π., σ. 292. Απ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, ό.π., σ. 344. Βλ. και Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 30. Βλ. και Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σ. 49.

[78]Αθ. Καραθανάση, Θεσσαλονίκεια και Μακεδονικά, ό.π., σ. 292. Βλ. και Απ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, ό.π., σ. 344.

[79] Α. Κ. Γκισδαβίδη, «Η Μεσορώπη του Παγγαίου», Μακεδονία, 5 Δεκεμβρίου 1957.

[80] Απ. Βακαλοπούλου, όπ.π., σ. 344.

[81] Τάσου Δαρβέρη, Κοσμάς Αιτωλός, έκδ. Στερέωμα, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 48.

[82] Απ. Βακαλοπούλου, όπ.π., σ. 347. Βλ. και Τάσου Δαρβέση, όπ.π., σ. 50.

[83]Κ.Τριανταφύλλου, Ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ο πατροΚοσμάς της Ρωμιοσύνης, οπ.π., σ. 59.

[84]Ευθυμίας Μοναχής, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, όπ.π.,σ. 183. Βλ. και Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 448.

[85]Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π., σ. 521.

[86] Τάσου Δαρβέρη, Κοσμάς Αιτωλός, έκδ. Στερέωμα, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 48.

[87] Απ. Βακαλοπούλου, όπ.π., σ. 347. Βλ. και Τάσου Δαρβέση, όπ.π., σ. 50.

[88] Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σ. 53.

[89] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σσ. 29-45.

[90]Ό.π., σ. 44.

[91] Λ. Τσακιρίδη, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ό.π., σσ. 116-117. 

[92] Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σ. 57.

[93]Ό.π., σ. 57.

[94]Μιχ. Αθ. Καλλινδέρη, Ο βίος της Κοινότητας Βλάστης επί Τουρκοκρατίας, ό.π., σ. 98.

[95] Κων/νος Τριανταταφύλλου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, έκδ. Μικρά Ζύμη, Θέρμο Αιτωλίας 2006, σ. 32.

[96] Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Τιμίου Προδρόμου – Σκήτη Βεροίας, Ο Πατροκοσμάς στα Πιέρια, έκδ. Δέντρος 4, Βέρροια 2017, σ. 51. Βλ. και  Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 44.

[97] Φάνη Μιχαλοπούλου, Κοσμάς ο Αιτωλός, ό.π., σ. 60.

[98] Κ.Τριανταταφύλλου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ό.π., σσ. 32-33.

[99] Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σ. 58.

[100] Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Τιμίου Προδρόμου – Σκήτη Βεροίας, Ο Πατροκοσμάς στα Πιέρια, ό.π., σ. 51.

[101] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 43. Βλ. και Λ. Τσακιρίδη, ό.π., σ. 58.

[102]Ό.π., σ. 33.

[103] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π., σ. 521.

[104] Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Τιμίου Προδρόμου – Σκήτη Βεροίας, Ο Πατροκοσμάς στα Πιέρια, ό.π., σ. 20. Βλ. και Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σ. 58.

[105] Λαζάρου Τσακιρίδη, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός και οι προφητείες του, έκδ. Τέρτιος, Κατερίνη 1991, σσ. 81-84. Βλ. και http://clubs.pathfinder.gr/esxatologika

[106] Κ. Χολέβα, «Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ως πνευματικός πατέρας της επαναστάσεως, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, 230 χρόνια από την κοίμησή του (1779-2009)», Ιερά Μητρόπολις Αιτωλίας και Ακαρνανίας, Περιοδικό «Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός» έκδ. Δημιουργική Πρόταση, 2010, σ. 141. Βλ. και www.antibaro.gr

[107] Τάσου Δαρβέρη, Κοσμάς Αιτωλός, όπ.π., σ.

[108]  Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 44.

[109] Φάνη Μιχαλοπούλου, Κοσμάς ο Αιτωλός, ό.π., σ. 58. Βλ. και Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π., σ. 521. Βλ. και Κ. Αντ. Παπάζογλου, ό.π., σ. 109. Βλ. και Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σ. 56.

[110]Ό.π., σ. 521. Βλ. και Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σ. 56.

[111]Ό.π., σ. 521. Βλ. και Λ. Τσακιρίδη, Ο Άγιος Κοσμάς Ο Αιτωλός και οι Προφητείες του, έκδ. Τέρτιος, Κατερίνη 2011, σ. 42. Βλ. και Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σ. 56.

[112] Κ. Αντ. Παπάζογλου, ό.π., σ. 109. Βλ. και Κων/νου Τριανταφύλλου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ό.π., σ. 32. Βλ. και  Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σ. 58.

[113] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 523.

[114] Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σ. 58.

[115] Κ.Τριανταφύλλου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ό.π., σ. 33.

[116] Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σ. 58.

[117] Νομαρχία Κοζάνης, Γνωριμία με τον Νομό Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 1970, σ. 69.

[118]Μιχ. Αθ. Καλινδέρη, Απόσπασμα Διδαχής Κοσμά του Αιτωλού, Θεσσαλονίκη 1965, σσ. 8-9.

[119] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 32. Βλ. και Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σσ. 58-59.

[120] Γ. Θ. Γκανούλη, Από τους πρωτομάρτυρες της ελευθερίας μας, ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Μ.Η., τόμ. 10 (1934), σ. 278.

[121]Ό.π., σ. 521.

[122] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 33.

[123] Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σ. 59.

[124]Ό.π., σ. 59.

[125]Ό.π., σ. 34.

[126]Μιχ. Αθ. Καλινδέρη, Απόσπασμα Διδαχής Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σ. 8.

[127] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σσ. 35-36.

[128]Ό.π., σ. 522.

[129]Μιχ. Αθ. Καλινδέρη, Απόσπασμα Διδαχής Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σ. 59.

[130]Ό.π., σ. 7.

[131] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π., σ. 522.

[132] Αντ. Κολτσίδα, Η Εκπαίδευση των Αρωμούνων στη Δυτική Μακεδονία κατά τα ύστερα χρόνια της Τουρκοκρατίας, έκδ. Κυριακίδη, σ. 475.

[133] Φώτη Βίττη, Η παιδεία στη Βλάστη Πτολεμαΐδας Εορδαίας της Δυτικής Μακεδονίας, «ΔυτικομακεδονικάΓράμματ», έτος Β΄, Κοζάνη 1992, σ. 172.

[134]Μιχ. Αθ. Καλινδέρη, Απόσπασμα Διδαχής Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σ. 8.

[135] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 522.

[136] Ν. Γ. Μυστακίδη, Ο άγιος Κοσμάς ο εξ Αιτωλίας, εφημερίδα Νεολόγος, Κωνσταντινουπόλεως, 27 Σεπτεμβρίου 1895.

[137] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 42.

[138] Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σ. 59.

[139] Ευθυμίας Μοναχής, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, έκδ. Ι. Μ. Αγ. Κοσμα του Αιτωλού, Μέγα Δένδρο Αιτωλίας 2001, σ. 188.

[140]Μιχ. Λεοντάρη, Κοσμάς ο Αιτωλός, το πέρασμα ενός καταπληκτικού ιεραποστόλου από την ΔυτικήνΜακεδονίαν, Η.Δ.Μ., 1961, σ. 276

[141] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 40. Βλ. και Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σσ. 59-60.

[142]Ό.π., σ. 42.

[143] Λ. Τσακιρίδη, ό.π., σσ. 117-118.

[144] Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σσ. 60-61.

[145]Ό.π., σ. 36.

[146] Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σ. 61.

[147]Ό.π., σ. 36.

[148] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 522.

[149]Ό.π., σ. 61.

[150]Ό.π., σ. 36.

[151]Ό.π., σ. 36.

[152] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 522.

[153]Ό.π, σ. 522.

[154] Λ. Τσακιρίδη, Ο Άγιος Κοσμάς Ο Αιτωλός και οι Προφητείες του, ό.π., σ. 45.

[155] Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σσ. 74-75. 

[156] Μάρκου Γκιόλια, Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και η εποχή του, έκδ. Τύμφρηστος, Αθήνα 1972, σ. 128. Βλ. και Τάσου Δαρβέρη, Κοσμάς Αιτωλός, έκδ. Στερέωμα, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 13.

[157]Αρχιμ. Χρυσ. Μαϊδώνη, Οι Άγιοί μας, όπ.π., σ. 133. Βλ. και Μιχ. Τρίτου, Ομιλία για τον Πατρο- Κοσμά τον Αιτωλό, Ανάτυπο, έκδ. Συλλόγου Θερμίων Αθήνας «Θέρμιος Απόλλων», Αθήνα 1993, σ. 10.

[158] Μάρκου Γκιόλια, όπ.π., σ. 122. Βλ. και Τάσου Δαρβέρη, Κοσμάς Αιτωλός, έκδ. Στερέωμα, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 13.

[159] Μακαρίου Κορίνθου, Νικοδήμου Αγιορείτου, Νικηφόρου Χίου, και Αθανασίου Παρίου, Συναξαριστής Νεομαρτύρων, έκδ. Ορθοδόξου Κυψέλης, Θεσσαλονίκη 1989, σ. 733. Βλ. και Συμεών Πασχαλίδη, «Άγιοι συνδεόμενοι με τη Σκήτη Βεροίας και τη εν αυτή μονή Τιμίου Προδρόμου», Ανάτυπο από τα Πρακτικά Διημερίδας με θέμα: Μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου («Σκήτη Βεροίας»), Βέροια 1994, σ. 139. Βλ. και Π. Γεωργίου Μεταλληνού, όπ.π., σ. 35. Βλ. και Βίος του Ιερομάρτυρος και Ισαποστόλου Αγίου Κοσμά του Αιτωλού,έκδ. «Ορθόδοξος Κυψέλη», Θεσσαλονίκη 1992, σ. 8.

[160]Λ. Τσακιρίδη, ό.π., σ. 45.

[161] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 31.

[162] Κ. Αντ. Παπάζογλου, Κοσμάς ο Αιτωλός. Ο Άγιος της Παιδείας, ό.π., σσ. 106-107.

[163]Αρχιμ. Χρ. Μαϊδώνη, Οι Άγιοί Μας. Οι Τοπικοί Άγιοι της Μητροπόλεως Ιερισσού, έκδ. Ιερά και Όσια Ιεράς Μητροπόλεως Ιερισσού, Αρναία Χαλκιδικής, σ. 133.

[164] Μάρκου Γκιόλια, Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και η εποχή του, ό.π., σ. 108.

[165] Κ.Τριανταφύλλου, ό.π., σ. 33.

[166] Στ. Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., σ. 49. Βλ. και Μιχ. Αθ. Καλινδρέρη, Ο βίος της κοινότητας Βλάστης επί Τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1983,σ. 98.

[167]Δημ. Κύρου, Ο Μητροπολίτης Ιερισσού, Αγίου Όρους και Αρδαμερίου Σωκράτης Σταυρίδης (1866-1944). [Η ζωή και το έργο του όπως καταγράφηκε στο περιοδικό «Αρναία» <1989-2011> και σε άλλα έντυπα], Αρναία 2011, σσ. 36-38.

[168] Κ.Τριανταφύλλου, ό.π.,σ. 38.

[169] Ιερά Μητρόπολη Ιερισσού, Αγίου Όρους και Αρδαμερίου, Ιερά Γυναικεία Κοινοβιακή Μονή Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, Φυλλάδιο Ιεράς Μονής Αγίου Κοσμά του Αιτωλού με θέμα: Η εμφάνιση του Αγίου Κοσμά στην Αρναία. 23 Ιουλίου 1943.

[170] Κ. Αντ. Παπάζογλου, Κοσμάς ο Αιτωλός. Ο Άγιος της Παιδείας, ό.π., σ. 107.

[171]Αρχιμ. Χρ. Μαϊδώνη, Το Μοναστήρι του Πατρο-Κοσμά στην Αρναία, έκδ. Ιεράς Μονής Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, Αρναία Χαλκιδικής 2005, σσ. 9-77. 

[172]Αρχιμ. Χρ. Μαϊδώνη, Οι Άγιοί Μας, ό.π., σ. 134.

[173] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 31.

[174]Ό.π., σ. 31

[175]Ό.π., σ. 31.

[176]Αρχιμ. Χρ. Μαϊδώνη, Οι Άγιοί Μας. Οι Τοπικοί Άγιοι της Μητροπόλεως Ιερισσού, ό.π., σ. 134.

[177]  Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 521. Βλ. και  Κ.Τριανταφύλλου, ό.π., σ. 39. Βλ. και Κ. Αντ. Παπάζογλου, Κοσμάς ο Αιτωλός. Ο Άγιος της Παιδείας, ό.π., σ. 108.

[178][178] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 31.

[179] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 521.

[180]Ε. Α. Χεκίμογλου, Κοσμάς ο Αιτωλός «Κατά την δύναμιν εκάστου», Ορθοδοξία και Ελληνισμός. Ειδικό ένθετο της εφημερίδας Τύπος της Κυριακής Αθηνών, 25 Αυγούστου 2002. Βλ. και Στέλλας Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, Διδακτορική Διατριβή, Θεσσαλονίκη 2004, σσ. 78-79.

[181] Τάσου Δαρβέρη, Κοσμάς Αιτωλός, έκδ. Στερέωμα, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 13.

[182]Ό.π., σ. 13.

[183]Ό.π., σ. 14.

[184]Ό.π., σ. 43.

[185]Νικ. Πολίτη, Παραδόσεις, Τομ. Α΄, Αθήναι 1965, σ. 114.

[186] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 32. Βλ. και Στέλλας Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, όπ.π., σ. 76.

[187] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 521.

[188]Αθ. Καραθανάση, «Το Μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου (Σκήτη Βεροίας)», Πρακτικά Διημερίδας, έκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Βεροίας και Ναούσης, Αρ. Σειράς 25, Βέροια 1994, σ. 262. Βλ. και Αθ. Καραθανάση, «Το μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου (Σκήτη Βεροίας)», Πρακτικά Διημερίδας, έκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Βεροίας και Ναούσης, «Μακεδονικά», Σύγγραμμα Περιοδικόν της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Τόμος Εικοστός Ένατος 1993 – 1994, σσ. 421-422.

[189] Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Τιμίου Προδρόμου – Σκήτη Βεροίας, Ο Πατροκοσμάς στα Πιέρια, ό.π., σ. 10.

[190] Απ. Βακαλοπούλου, Ιστορία του νέου Ελληνισμού, Τόμος Δ΄ σ. 432. «Σύμφωνα με μια παράδοση ο Άγιος Κοσμάς έζησε για τρία χρόνια στη Μονή Προδρόμου Σκήτης Βεροίας», Πατρός Παλαμά Προδρομινού, Ξενάγηση στην ιερά και σεβασμία μονή του Τιμίου Προδρόμου Σκήτεως Βεροίας, Ι. Μ. Τιμίου Προδρόμου Σκήτη Βεροίας, 2001, σ. 41. Βλ. και Στέλλας Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, όπ.π., σσ. 79-80.

[191] Π. Παλαμά Προδρομηνού, Ξενάγηση στην Ιερά &Σεβασμία Μονή του Τιμίου Προδρόμου Σκήτεως Βεροίας,έκδ. Ι. Μ. Τιμίου Προδρόμου, Σκήτη Βεροίας 2001, σσ. 41-42.

[192] Μακαρίου Κορίνθου, Νικοδήμου Αγιορείτου, Νικηφόρου Χίου, και Αθανασίου Παρίου, Συναξαριστής Νεομαρτύρων, όπ.π., σ. 732.

[193]Συμεών Πασχαλίδη, όπ.π., σ. 139. Βλ. και Μαρίας Μαμασούλα, όπ.π., σ. 18.

[194] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 32.

[195] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 522.

[196]Ό.π., σ. 32.

[197] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 522.

[198] Δ. Πανταζοπούλου, «Το πέρασμα του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού από το Ρουμλούκι», ΙΖ Παύλεια, Πρακτικά Ημερίδας τοπικής ιστορίας και λαογραφίας με θέμα: «Πατρο-Κοσμάς ο Αιτωλός: το πέρασμά του Αγίου από το Ρουμλούκι»,έκδ. Αρχιερατική Περιφέρεια Αλεξάνδρειας, Αλεξάνδρεια 2011, σ. 122. Βλ. και Στέλλας Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ό.π., Θεσσαλονίκη 2004, σ. 79. Βλ. καιΣτέλλας Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, όπ.π., σ. 79.

[199] Στέλλας Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, όπ.π., σ. 75.

[200] Γιάννη Δ. Μοσχόπουλου, Κοσμάς ο Αιτωλός (1714 – 1779), το πέρασμα του από τον Γιδά, Ρουμλουκιώτικα Σημειώματα, τομ. 1 (1980 – 1989), σσ. 27-28, 82. Βλ. και  Στέλλας Η. Ουτσίου, όπ.π., σ. 79.

[201] Δ. Πανταζοπούλου, όπ.π., σ. 122.

[202] Δ. Πανταζοπούλου, όπ.π., σ. 124.

[203]Ό.π., σ. 127.

[204]Ό.π., σ. 127.

[205] Δ. Πανταζοπούλου, όπ.π., σ. 126.

[206]Ό.π.,σσ. 125-126.

[207]Ό.π., σ. 124.

[208]Αρχιμ. ΠορφυρίουΜπατσαρά, «Πατρο-Κοσμάς, το πέρασμά του από το Πολυδένδρι Ημαθίας»,ΙΖ Παύλεια, Πρακτικά Ημερίδας τοπικής ιστορίας και λαογραφίας με θέμα: «Πατρο-Κοσμάς ο Αιτωλός: το πέρασμά του Αγίου από το Ρουμλούκι», έκδ. Αρχιερατική Περιφέρεια Αλεξάνδρειας, Αλεξάνδρεια 2011, σ. 150.

[209] Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Τιμίου Προδρόμου – Σκήτη Βεροίας, Ο Πατροκοσμάς στα Πιέρια, ό.π., σσ. 23-29.

[210]Αρχιμ. ΠορφυρίουΜπατσαρά, «Πατρο-Κοσμάς, το πέρασμά του από το Πολυδένδρι Ημαθίας», ό.π., σ. 150. 

[211]Αρχιμ. ΠορφυρίουΜπατσαρά, όπ.π., σ. 151. 

[212]Αρχιμ. ΠορφυρίουΜπατσαρά, όπ.π., σ. 151. Βλ. και Λαζάρου Τσακιρίδη, όπ.π., σ. 76. Βλ. και http://clubs.pathfinder.gr/esxatologika.

[213] Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Τιμίου Προδρόμου – Σκήτη Βεροίας, Ο Πατροκοσμάς στα Πιέρια, ό.π., σσ. 30-39.

[214]Ό.π., σ. 39.

[215]Ό.π., σ. 39.

[216]Ό.π., σ. 40.

[217] Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Τιμίου Προδρόμου – Σκήτη Βεροίας, Ο Πατροκοσμάς στα Πιέρια, ό.π., σ. 44.

[218]Ό.π., σσ. 40-46.

[219]Ό.π., σσ. 47-50.

[220]Ό.π., σ. 50.

[221] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 332.

[222] Στέλλας Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, όπ.π., σ. 76.

[223] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 522.

[224] Ευθυμίας Μοναχής, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ό.π., σ. 174. Βλ. και Φάνη Μιχαλοπούλου, Κοσμάς ο Αιτωλός, ό.π., σ. 78.

[225] Γ. Γκανούλη, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ο Εθναπόστολος, «ΜακεδονικόνΗμερολόγιον», 10 (1934), σ. 277. Βλ. και Απ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιστορία της Βορείου Ελληνισμού. Μακεδονία, ό.π., σ. 117.

[226] Απ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, έκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1969, σ. 344.

[227]Ό.π., σ. 174. Βλ. και Φάνη Μιχαλοπούλου, Κοσμάς ο Αιτωλός, ό.π., σ. 78.

[228] Στέλλας Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, όπ.π., σ. 77.

[229]Γκανούλη Γεωργ., Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ο Εθναπόστολος. «Μακεδονικό Ημερολόγιο» 10 (1934), σ. 277. Βλ. και Απ. Βακαλοπούλου, όπ.π., σ. 345.

[230] Ευ. Αυγουστίνου, «Επέρασεν ο άγιος Κοσμάς και εδίδαξε τον λαό, (Σύντομο οδοιπορικό του πατρό-Κοσμά στην περιοχή των Γρεβενών»,  ΠρακτικάΓ΄ Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος με θέμα: «Ορθόδοξη Εκκλησία και διαφύλαξη της Εθνικής Ταυτότητος-Νεομάρτυρες, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός-Επαναστατικά Κινήματα»,έκδ. Αρχονταρίκη, Αθήνα 2015, σσ. 289-298.

[231] Απ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, ό.π., σ. 342.

[232] Κ. Αντ. Παπάζογλου, ό.π., σ. 109. Βλ. και Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 37.

[233] Σ. Δούκα, Οι βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους, Περιοδικό «Νεολαία», 13 Ιανουαρίου 1940, σ. 470.

[234] Σ. Δούκα, «Οι βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους», Νεολαία, φ.15 (66), Αθήνα, 13-1-1940, σ. 470.

[235] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 39.

[236] Στ. Σάκκου, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Ο Απόστολος του σκλαβωμένου Γένους, Γ΄ Έκδοση, έκδ. Ορθόδοξη Αδελφότητα «Χριστιανική Ελπίς», Θεσσαλονίκη 2014, σ. 439.

[237]Αγγ. Δ. Τσιλιπάκου, Ο ιερός ναός Αγίου Γεωργίου στο Περιβόλι Γρεβενών, Δυτικομακεδονικά Γράμματα, έτ. 12 (2001), σ. 35.

[238] Ι. Λαμπίδη, Περί των εν Ηπείρωαγαθοεργημάτων, Α΄ Έκδοσις, Αθήναι 1980,σ. 113.

[239] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 38.

[240] Απ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιστορία του νέου Ελληνισμού, ό.π., Τόμ. Δ΄, σσ. 433-434.

[241] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ.

[242] Στέλλας Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, όπ.π., σ. 78.

[243]Ό.π., σ. 78.

[244]Ό..π., σ. 33.

[245]Ό.π., σ. 78.

[246]  Φάνη Μιχαλοπούλου, Κοσμάς ο Αιτωλός, ό.π., σ. 79.

[247] Επισκόπου Αυγουστίνου Ν. Καντιώτη, Κοσμάς ο Αιτωλός. «Προφητείες και Διδαχές», ό.π., σσ. 81-85. Βλ. και Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 522.

[248] Κ.Καβαρνού, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, έκδ. «Ορθόδοξος Τύπος», Αθήναι 2014, σ. 91.

[249] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 34.

[250] Στέλλας Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, όπ.π., σ. 78.

[251]Ό.π., σ. 34.

[252] Αν. Δάρδα, Τα μοναστήρια της Μητροπόλεως Σισανίου και Σιατίστης, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 79.

[253]  Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 32.

[254] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 522.

[255] Στέλλας Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, όπ.π., σ. 79.

[256]Ό.π., σ. 36.

[257] Λ. Τσακιρίδη, ό.π., σ. 45.

[258] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 522.

[259] Λ. Τσακιρίδη, ό.π., σ. 45. Βλ. και Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 36.

[260] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 522.

[261] Στέλλας Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, όπ.π., σ. 79.

[262] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 36

[263]Ό.π., σ. 36.

[264]Ό.π., σ. 36.

[265] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 36.

[266] Μ. Γ. Βαρβούνη, Δημώδης ιστορικές παραδόσεις από τη Δυτική Μακεδονία, σ. 507.

[267] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 36.

[268]Κ. Τριανατφύλλου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ο πατροΚοσμάς της Ρωμιοσύνης, έκδ. Μικρά Ζύμη, Θέρμον Αιτωλίας 2008, σ. 78.

[269] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 37.

[270] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 523.

[271] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 37.

[272]Ό.π., σ. 37.

[273] 338η Εγκύκλιος του Μητροπολίτη Φλωρίνης Αυγουστίνου Ν. Καντιώτη, Εορταστικαί Εκδηλώσεις προς τιμήν του Αγίου Κοσμά», Περιοδικό Ιεράς Μητροπόλεως Φλωρίνης, Πρεσπών και Εορδαίας «Σάλπιξ Ορθοδοξίας», έτ. ΙΒ΄, τεύχ. 134, Οκτώβριος 1979, σ. 289.

[274]Μιχ. Τσεκουνάρη, Εκκλησιαστικά ιστορικά της Περιοχής Φλωρίνης, 19ος-20ος Αιώνας, (Διδακτορική Διατριβή), Θεσσαλονίκη 1994, σ. 259.

[275] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 37.

[276] Στον Μεγάλο Ιεραπόστολο. Ευλαβές Αφιέρωμα 1779-1979, έκδ. «Σταυρός», Αθήναι 1979, σσ. 5-159

[277] Ι. Λαμπίδη, ό.π., σ. 116.

[278] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 37.

[279] Α. Βλάχου, «Κηπουριό-Το πανόραμα της Πίνδου», Κηπουρείον 1995, σ. 23.

[280]Ό.π., σ. 37.

[281] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 38.

[282] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 522.

[283] Στ. Σάκκου, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Ο Απόστολος του σκλαβωμένου Γένους, Γ΄ Έκδοση, έκδ. Ορθόδοξη Αδελφότητα. «Χριστιανική Ελπίς», Θεσσαλονίκη 2004, σ. 439.

[284]

[285] Ανδρέα Βαβρίτσα, «Το μέγα Σπήλαιο της Πίνδου», Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου των Απανταχού Γρεβενιωτών, Γρεβενά 1994, σ. 256.

[286] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 40.

[287] Λ. Τσακιρίδη, ό.π., σ. 45. Βλ. και Στέλλας Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, όπ.π., σ. 148. Βλ. και Απ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, ό.π., σ. 347.

[288] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 522.

[289]Ό.π., σ. 148.

[290]Ό.π., σ. 148.

[291]Ό.π., σ. 148.

[292]Ό.π., σ. 148.

[293] Απ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, ό.π., σ. 347.

[294] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 523.

[295]Μιχ. Τρίτου, Κοσμάς ο Αιτωλός. Φωτιστής του Γένους – Προφήτης, έκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2009, σ. 12. Βλ. και Κ. Αντ. Παπάζογλου, Κοσμάς ο Αιτωλός. Ο Άγιος της Παιδείας, ό.π., σ. 104. Βλ. και Κων/νου Τριανταφύλλου, ό.π., σ. 33.

[296] Απ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιστορία της Βορείου Ελληνισμού. Μακεδονία, ό.π., σ. 118. Βλ. και Απ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, ό.π., σ. 347.

[297] Απ. Ε. Βακαλοπούλου, Σύγχρονα Εθνολογικά Όρια του Ελληνισμού στα Βαλκάνια. Θεωρητική προσέγγιση και Ιστορική Ερμηνεία της Βαλκανικής Συνύπαρξης, έκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 80.

[298] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 523.

[299] Κ. Σαρδελή, «Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός και η Β. Ήπειρος», Πρακτικά Α΄ Πανελληνίου Επιστημονικού Συνεδρίου με θέμα: «Βόρειος Ήπειρος – Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός», Αθήναι 1988, σ. 507

[300]Ό.π., σ. 506. 

[301]Ό.π., σ. 507.

[302] Φάνη Μιχαλοπούλου, Κοσμάς ο Αιτωλός, έκδ. Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2011, σ. 64.

[303] Στέλλας Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, όπ.π., σ. 153.

[304] Μαρίας Μαμασούλα, Παιδεία και Γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ό.π, σ. 523.

[305]Θεοφ. Σιμοπούλου, Κοσμάς ο Αιτωλός, ό.π., σ. 215.

[306] Στέλλας Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, όπ.π., σ. 153.

[307]Θεοφ. Σιμοπούλου, Κοσμάς ο Αιτωλός, ό.π., σ. 215.

[308]Ό.π., σ. 215.

[309]  Μ. Γ. Βαρβούνη, ό.π., σ. 508.

[310]  Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 42.

[311]Στέλλας Η. Ουτσίου, Οι περιοδείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, όπ.π., σ. 155.

[312]A.B.J. Wace – M. S. Tompson, The nomands of the Balkans. An account of life and customs among thwVlachs of northerm Pindus, London 1914, σ. 89.

[313] Στ. Σάκκου, «Ο άγιος Κοσμάς και η προσφορά του στα Γρεβενά», Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου των Απανταχού Γρεβενιωτών, Γρεβενά 1994, σ. 147.

[314] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 40.

[315] Στ. Σάκκου, «Ο βιβλικός χαρακτήρας των προφητειών του αγίου Κοσμά του Αιτωλού», Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου  με θέμα: εις τιμήν και μνήμην των Νεομαρτύρων (17-19 Νοεμβρίου 1986),έκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1988, σσ. 419.

[316]Ό.π., σ. 420.

[317] Α. Τερζάκη, Ελληνική Εποποιία 1941-41, Αθήναι 1964, σ. 68.

[318]Επίτομη Ιστορία Ελληνοϊταλικού και Ελληνογερμανικού Πολέμου 1940-1941,έκδ. Γενικό Επιτελείο Στρατού, Διεύθυνση Ιστοριας Στρατού, Αθήνα 1990, σ. 56.

[319] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 41.

[320] Δ. Λουκοπούλου, «Σύμμεικτα λαογραφικά Μακεδονίας», Λαογραφία, τ. 6, 1917-1918, σ. 118.

[321] Στ. Σάκκου, «Ο βιβλικός χαρακτήρας των προφητειών του αγίου Κοσμά του Αιτωλού», ό.π., σ. 420.

[322] Κ. Κ.ώνστα, «Λαογραφικά στον Άγιο Κοσμά Αιτωλό, μια σειρά από τοπωνυμίες και παραδόσεις», Νέα Εστία, τόμ. 43 (1969), σ. 1231.

[323] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Βίος, Διδαχές, Επιστολές και Προφητείες, ό.π., σ. 42.

[324] Ευθυμίου Ταλάντη, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός και η παρουσία του στο Νομό Φωκίδος, Ανάτυπο, τεύχ. 125, Ιανουάριος – Μάρτιος 2008, έκδ. Πολιτιστικού Συλλόγου Προσηλίου Φωκίδος, Άμφισσα 2008. Βλ. και Μητροπολίτου Δρυϊνουπόλεως, Πωγωνιανής και Κονίτσης Ανδρέου, Ο Ιερός Προσκυνηματικός Ναός Αγίου Κοσμά του Αιτωλού στην Κόνιτσα, έκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Δρυϊνουπόλεως, Πωγωνιανής καιΚονίτσης, Κόνιτσα 2005, σ. 20.

[325] Σαμουήλ Κυριαζίδηπρεσβ., Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός: Ο Ιεροκήρυκας, ο Παιδαγωγός και η διαχρονικότητα του έργου του, (Πτυχιακή Εργασία), Θεσσαλονίκη 2010, σσ. 9-102.
 

[326] Μαρίας Μαμασούλα, Ο Άγιος των Ελληνικών Σχολείων Κοσμάς ο Αιτωλός, έκδ. Ενωμένη Ρωμηοσύνη, Θεσσαλονίκη 2011, σ. 55.

[327]Χριστοδούλου Αρχ. Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ο φλογερός διδάσκαλος,ό.π., σ. 118.

[328] Μ. Τρίτου, Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και το εκπαιδευτικό ιδεώδες, Ανάτυπο, Αθήνα 1990, σ. 18.

[329] Φάνη Μιχαλοπούλου, Κοσμάς οΑιτωλός, Αθήνα 1940, σ. 47. Βλ. και Αρχιμ. Χρυσ. Μαϊδώνη, Ψυχή και Χριστός σας χρειάζεται, Αρναία Χαλκιδικής 1998, σ.

[330]Χριστοδούλου Αρχ. Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ο φλογερός διδάσκαλος,ό.π., σ. 120.

[331] Φάνη Μιχαλοπούλου, Κοσμάς ο Αιτωλός, ό.π., σ. 49.

[332]Μιχ. Τρίτου, Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και το εκπαιδευτικό ιδεώδες, ό.π.,, σ. 21.

[333]Αγγ. Παπακώστα, «Η Συναρίθμησις εις αγίους και ιερομάρτυρας της Εκκλησίας του Κοσμά του Αιτωλού (1714-1779), ΕΗΧ, ΝΚ2 (1962), σσ. 9-15. Βλ. και Αγγ. Παπακώστα, Το Αποστολικό Έργο του Κοσμά του Αιτωλού στη Βόρεια Ήπειρο, Αθήναι 1949, σσ. 1-7.

[334] Φάνη Μιχαλοπούλου, Κοσμάς ο Αιτωλός, ό.π., σ. 50.

[335] Ηλία Μογλενίδη, «Η Ανατροφή των παιδιών κατά τον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό», Περιοδικό Ιεράς Μητροπόλεως Φλωρίνης, Πρεσπών& Εορδαίας «Σαλπιγξ Ορθοδοξίας», τεύχ. 65ο -66ο, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος, σσ. 48-51. Βλ. και Εμμ. Κουτσιαύτη, «Πτροκοσμάς. Ο Άγιος των Σκλάβων», Περιοδικό Ιεράς Μητροπόλεως Βεροίας, Ναούσης &Καμπανίας «Παύλειος Λόγος», τεύχ. 108, Μάρτιος-Απρίλιος 2014, σσ. 10-13.

[336] Π. Χριστοπούλου, Τα λείψανα και το Μοναστήρι Κοσμά του Αιτωλού, Αθήνα 1987.

[337] Μον. ΜωϋσέωςΑγιορείτου, Εόρτια Γράμματα από το Άγιον Όρος, έκδ. Ιερά Μητρόπολις Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, Νεάπολη 2012, σσ. 287-293.

[338] Ηλία Μογλενίδη, «Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Χρόνια 300 από την γέννησή Του (1714-2014). Η διέλευσή Του από τη Θράκη», ΠρακτικάΓ΄ Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος με θέμα: «Ορθόδοξη Εκκλησία και διαφύλαξη της Εθνικής Ταυτότητος-Νεομάρτυρες, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός-Επαναστατικά Κινήματα»,έκδ. Αρχονταρίκη, Αθήνα 2015, σσ. 299-310.

[339] Γρηγορίου Κωσταρά, «Πατροκοσμάς ο Αιτωλός, μια ακοίμητη εθνική, παιδευτική και προφητική Συνείδηση, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, 230 χρόνια από την κοίμησή του (1779-2009)», Ιερά Μητρόπολις Αιτωλίας και Ακαρνανίας, Περιοδικό «Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός» έκδ. Δημιουργική Πρόταση, 2010, σ. 194.

[340] Στεργίου Σάκκου, όπ.π., σ. 293.

[341]Εμμ. Κουτσιαύτη, «Κοσμάς ο Αιτωλός ο Άγιος των σκλάβων», Κατάθεση Τιμής στον Μητροπολίτη Σισανίου και Σιατίστης κ. Αντώνιο, έκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Σισανίου και Σιατίστης, Σιάτιστα 2004, σ. 424.

[342] Περιοδικό Ιεράς Μητροπόλεως «Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός», τεύχ. 24, Δεκέμβριος 2013, σ. 46. 

[343]Οι Άγιοι μας, έκδ. Ιεράς Μονής Παναγίας Τατάρνης Ευρυτανίας, Αθήνα, σ. 124. Βλ. και Σ. Πασχαλίδη, Υμνοαγιολογικά στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ΕΕΘΣ Α.Π.Θ., ανάτυπο, τόμ. 7, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 157.  Βλ. και Ορθόδοξος Συναξαριστής και Εκκλησία Παναγίας Αγίας Νάπας: Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλόςhttp://churchofagianapa.blogspot.com/2012/08/blog-post_24.html#ixzz254LjhcPA.

[344]Μεταλληνού Γεωργίου πρωτοπρ., «Η ταυτότητα του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού», Πρακτικά Δ΄ Επιστημονικού Συνεδρίου, με θέμα: «Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Προσφορά στην Εκκλησία και το Γένος», Ράχη 2001, σ. 23. Βλ. και Γέροντος ΜωϋσέωςΑγιορείτου, Ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός και η Φιλοκαλική Αναγέννηση, Ανάλεκτα Πεμπτουσίας 2, Επετειακή Έκδοση 2018, έκδ. Ινστιτούτο Έρευνας διάσωσης και προβολής πνευματικών και πολιτισμικών παραδόσεων «Άγιος Μάξιμος ο Γραικός», Αθήνα 2018, σ. 81. 

[345] Απ. Ε. Βακαλοπούλου, «Σκέψεις για την προσωπικότητα και τη διδασκαλία του Κοσμά του Αιτωλού και για τη μελέτη των προβλημάτων τους»,

Αρμός, Τιμητικός Τόμος στον καθηγητή Ν. Κ. Μουτσόπουλο για τα 25 Χρόνια Πνευαμτικής προσφοράς στο Πανεπιστήμιο, έκδ. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Πολυτεχνική Σχολή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, σσ. 299-303.
[346] Νικοδήμου Αγιορείτου, Νέον Μαρτυρολόγιον, έκδ. εκδ. «Αστήρ», Αθήναι 1961, σ. 203.

[347] Επισκόπου Διονυσίου Ψαριανού, Μητροπολίτου Σερβίων και Κοζάνης Εικόνες Έμψυχοι, κηρύγματα αγιολογικά, έκδ. Αποστολική Διακονία της Εκκλησία της Ελλάδος, Αθήνα 2000, σ. 111. 

[348] Αρχιεπισκόπου Τιράνων και Πάσης Αλβανίας Αναστασίου, Ο αποφασιστικός και πρωτοπόρος Άγιος,, 230 χρόνια από την κοίμησή του (1779-2009), Ιερά Μητρόπολις Αιτωλίας και Ακαρνανίας, Περιοδικό «Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός» έκδ. Δημιουργική Πρόταση, 2010, σ. 269.

[349] Κων/νου Κούρκουλα, Λεύκωμα διδασκάλων του Γένους, όπ.π., σ. 74. Βλ. και Ευθυμίας Μοναχής, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, έκδ. Ι.Μ. Κοσμά του Αιτωλού, Μέγα Δένδρο Αιτωλίας 2001, σ. 76.

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

ΞΕΚΙΝΗΣΑΝ ΟΙ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΑΝΕΓΕΡΣΕΩΣ ΤΟΥ ΚΑΘΟΛΙΚΟΥ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΚΟΣΜΑ ΑΙΤΩΛΟΥ

ΔΕΙΤΕ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΓΙΑΣΜΟ ΕΝΑΡΞΗΣ ΕΡΓΑΣΙΩΝ